مجازات حبس که قرار است واکنشی در برابر جرائم بهمثابه موانعی برای توسعه باشد و زمینه را برای رشد فراگیر اقتصادی و توسعه فراهم کند، با این آمار بالا و مشکلات اقتصادی که ایجاد میکند، خود تبدیل به مانعی دیگر بر سر راه توسعه پایدار شده است. از طرفی باوجود اجرای 5 برنامه توسعه پس از انقلاب اسلامی و توجه برنامههای توسعه به حل این معضل، همچنان مسئله زندان بهعنوان چالشی بر سر راه دستیابی به توسعه پایدار خودنمایی میکند.
مروری بر سیاستهای برنامههای توسعه در مورد مسئلهی زندان، حبس و مجازات
بر اساس آمارهای مرکز بینالمللی مطالعات زندانهای جهان در سال 2013 جمعیت زندانیان کشور در حدود 226 هزار نفر اعلام شده است و ایران از این حیث در رتبهی هشتم جهان قرار دارد. (اعدادی نزدیک به این آمار را منابع داخلی نیز تأیید میکنند.) این آمار مربوط به جمعیت ثابت زندانها است اگر جمعیت افرادی که محکومیتهای کوتاهمدت دارند و در طول کمتر از یک سال از زندان خارج میشوند یا افرادی که تحت قرار بازداشت موقت وارد زندانها میشوند را به این آمار بیفزاییم به رقمی در حدود 500 هزار نفر بالغ میشود.
به این علت مجازات حبس که قرار است واکنشی در برابر جرائم به مثابه موانعی برای توسعه باشد و زمینه را برای رشد فراگیر اقتصادی و توسعه فراهم کند، با این آمار بالا و مشکلات اقتصادی که ایجاد میکند، خود تبدیل به مانعی دیگر بر سر راه توسعه پایدار شده است. از طرفی با وجود اجرای 5 برنامه توسعه پس از انقلاب اسلامی و توجه برنامههای توسعه به حل این معضل، همچنان مسئله زندان به عنوان چالشی بر سر راه دستیابی به توسعه پایدار خودنمایی میکند.

جمعیت زندانیان ایران از سال 2001 تا 2013
برنامههای توسعه و مسئلهی زندان
مفهوم توسعه پایدﺍر، حاصل ﺁگاهی ﺍز پیوند مابین مشکلات محیطی در حال رشد، موضوعات ﺍجتماعی، ﺍقتصادی، فقر و بیعدالتی و نگرﺍنیها دربارهی ﺁینده سالم برﺍی نوع بشر است. دسترسی به توسعه پایدار برای هر کشوری در سایه توجه به ارتباط شبکهای و پیچیدهی عناصری است که کیفیت زندگی (quality of life) را رقم میزنند. از جمله: دسترسی به آموزش، بهداشت، فرصتهای شغلی، در دسترس بودن هوای پاک و آب آشامیدنی سالم، میزان جرم در جامعه و ... است. از اینرو توجه به مجازات به عنوان واکنش جامعه در برابر جرم به عنوان تلاشی برای دستیابی به توسعه اهمیت مییابد.

نمودار ارتباط شاخصهای کیفیت زندگی برای دستیابی به توسعه پایدار
مجازات حبس به عنوان یکی از پر تکرارترین احکام صادره از دادگاهها و همچنین به سبب داشتن تأثیرات زیادی که بر رشد فراگیر اقتصادی دارد، نیازمند مطالعهی دقیق و سیاستگذاری صحیح بوده و در برنامههای توسعه پس از انقلاب همواره به مسائل مربوط به این حوزه توجه شده است.
در وضعیت کنونی جمهوری اسلامی، پس از اجرای 5 برنامه توسعه، میتوان مشاهده کرد که مجازات حبس از جایگاه اصلی خود به عنوان عاملی برای توسعه، خارج شده و به دلایلی از قبیل تعداد زیاد محکومین، نامناسب بودن فضای داخل زندانها، عدم اصلاح مجرمین و عدم بازگشت آنان به اشتغال پس از دورهی محکومیت و همچنین بیپشتوانه ماندن خانوادههای زندانیان، اکنون خود تبدیل به چالشی در راه دستیابی به توسعه گشته و برنامههای توسعه ظاهراً در حل این مسئله جدید در ماندهاند.
آسیبهای ناشی از اجرای مجازات حبس
آسیبهایی که اجرای مجازات حبس بر توسعه وارد میکند را میتوان در 4 دسته بررسی کرد. خط مشیهای مختلفی که در برنامههای توسعه در مورد این مسئله اتخاذ شده است در واکنش به یکی از این آسیبها بوده است.
این آسیبها عبارتند از: 1. تعداد زیاد محکومین 2. مشکلات مالی خانواده زندانیان 3. مشکلات درون زندانها 4. عدم بازگشت محکومین به اشتغال.
1) طبق آمار مرکز بین المللی مطالعات زندانهای جهان، حدود 3 درصد از زندانیان را در ایران زنان تشکیل میدهند و تعداد زندانیان با سن کمتر از 18 سال تنها 0.5 درصد است. بنابراین جمعیت اصلی زندانیان ایرانی را مردان بالغ تشکیل میدهند که عناصر اصلی تشکیل دهنده نیروی کار در جامعه هستند؛ به عبارت دیگر در ایران حدود 200 هزار نیروی کار بالقوه در زندان هستند و اقتصاد جامعه از فعالیت آنها بیبهره است. از طرفی هزینهی نگهداری از زندانیان بسیار بالا است. محاسبهی هزینه غذای مورد نیاز روزانه زندانیان و هزینههای آموزش و تامین فضای مناسب جهت ایشان، ارقام بسیار بالایی را نشان میدهد. در قانون بودجه 94 مبلغ 428 میلیارد تومان به عنوان هزینههای جاری برای سازمان زندانها در نظر گرفته شده بود و در لایحه بودجه 95 این رقم به مبلغ 514 میلیارد تومان افزایش پیدا کرده است.
2) اغلب زندانیان کشور مردانی هستند که یا سرپرست خانوار هستند و یا میتوانستند به عنوان یک عنصر اقتصادی اثر بخش به وضعیت اقتصادی خانواده کمک کنند. با حبس این افراد پشتوانه اقتصادی چند ده هزار خانواده از بین رفته و جمعیت کثیری از افراد جامعه محتاج و نیازمند حمایت مالی دولت خواهند شد. حمایت دولت ممکن است مستقیم (از طریق سازمان بهزیستی) و یا غیر مستقیم (کمک به نهادهای مردمی حمایت از زندانیان) صورت بگیرد. به عنوان مثال در بودجه سال 95 علاوه بر بودجهای که برای بهزیستی و کمیته امداد در نظر گرفته شده است، دو هزار میلیارد ریال برای کمک به ستاد مردمی رسیدگی به امور دیه و کمک به زندانیان نیازمند اختصاص داده شده است. با وجود این تاکنون تنها حدود 20 درصد از این خانوادهها تحت حمایت مراجع رسمی قرار گرفته اند.
3) غالباً به علت کمبود فضای مناسب در زندان و عدم آموزشهای صحیح و کافی جهت اصلاح مجرمین، زندانیان با جرائم متفاوت مجبورند تا در کنار هم دوران محکومیت را بگذرانند که این خود آسیبزا بوده و حتی در بسیاری موارد موجب میشود تا افرادی با جرائم سبک و کوچک به علت همنشینی با محکومان جرایم سنگینتر، جهت ارتکاب جرایم سنگین آموزش داده شوند. از منظر تحلیل اقتصادی میتوان گفت فردی با جرم سبک که مخل نظام اقتصادی نیست وارد زندان شده و در اثر فضای نامناسب زندان پس از طی دوران محکومیت دست به ارتکاب جرایم سنگین و مضر به حال اقتصاد میزند.
4) در نهایت پس از سپری شدن دوران محکومیت، فرد باید بتواند به اجتماع بازگردد و نقش خود را به عنوان یک عنصر مفید در اقتصاد جامعه از سر بگیرد، لکن به واسطه سوء سابقه و همچنین عدم کسب مهارت لازم در طول دوران محکومیت این اتفاق نمیافتد و عملاً کسی که پایش به زندان باز میشود برای همیشه از جامعه طرد میشود. همچنین تعداد زیادی از افراد پس از سپری شدن دوران محکومیتشان و بازگشت به جامعه مجدداً به خاطر ارتکاب جرایم جدید به زندان باز میگردند. آمار بازگشت به زندان در ایران 46 درصد است و رئیس سازمان زندانها دلیل وجود این آمار بالا را نبود شغل برای این افراد میداند.
مرور سیاستهای اتخاذ شده ناظر به زندان و زندانیان
با توجه به آنچه در دو بخش گذشته گفته شد، از سال 1368 و با تصویب قانون برنامهی اول توسعه، پای مسائل زندانها به برنامههای توسعه باز شده و تاکنون در تمام برنامههای پس از آن نیز حضور داشته است.
سیاستهای اتخاذ شده در برنامههای توسعه را میتوان در 4 دسته ناظر به آسیبهایی که در بخش گذشته آمد، بیان کرد: 1. کاهش تعداد محکومین به حبس 2. حمایت از خانواده زندانیان 3. اصلاح وضعیت درون زندانها 4. وضع زندانیان پس از پایان دوره محکومیت.
این 4 عنوان سیاستی را در هر یک از برنامههای توسعه به شرح زیر میتوان دنبال کرد:
برنامههای اول و دوم توسعه
در ساختار برنامههای اول و دوم توسعه سهم مسائل حقوقی و قضایی ناچیز بوده و تنها در بخش سیاستهای کلی و خطمشیها یا به صورت بسیار جزئی در تبصرههای ماده واحدهی برنامه، به مسائل این حوزه اشاراتی شده است.
در برنامه اول در بخش خطمشیها، در راستای تحقق بند نهم از سیاستهای کلی این برنامه با عنوان «تلاش در جهت ایجاد امنیت قضایی و تحکیم مبانی نظری و عملی تساوی عموم در برابر قانون و اجرای عدالت و حمایت از آزادیهای مشروع فردی و اجتماعی»، در دو بند به مسئله زندانها اشاره شده است.
در این دو بند از طرفی وضعیت محکومان در داخل زندان و از طرف دیگر بازگشت محکومین به اجتماع و مسئله خانواده زندانیان مورد توجه قرار گرفته است. همچنین به پیشگیری از وقوع جرایم در این بند اشاره شده است.
نکته مهم این است که در برنامه اول به این موارد صرفاً اشاره شده است و هیچ گونه سازوکاری برای تحقق این سیاست ها در نظر گرفته نشده است.
راهکارهای مربوط به مسئله زندان در برنامه اول توسعه جمهوری اسلامی
|
پیشگیری از وقوع جرائم
|
تلاش در جهت اصلاح نظام زندانها
|
انجام مراقبت بعد از خروج زندانیان از زندان
|
انجام مراقبت نسبت به خانوادههای زندانیان
|
در برنامه دوم توسعه با وجود این که بخش سیاستها و خطمشیها همچون برنامه اول وجود دارد اما مسئله زندان در این بخش مطرح نشده ولی در تبصره 12 از ماده واحدهی این قانون، کمک به خانواده زندانیان مورد توجه قرار گرفته است.
راهکارهای مربوط به مسئله زندان در برنامه دوم توسعه جمهوری اسلامی
|
اختصاص اعتبار برای کمک به اقشار آسیبپذیر از جمله خانواده زندانیان
|
اگرچه در این دو برنامه مسائل زندانیان به صورت کمرنگ مطرح شده و به ویژه در برنامه اول سازوکاری برای تحقق این خط مشیها در دل برنامه دیده نشده است، ولی همین میزان از توجه با توجه به سهم ناچیز مسائل نظام قضایی در این دو برنامه نشان از اهمیت این موضوع دارد.
برنامه سوم توسعه
برنامه سوم توسعه نسبت به دو برنامه قبلی تفاوتهایی داشت از جمله اینکه امور قضایی به طور مستقل در فصل 24 از این قانون مطرح شدهاند. در ماده 190این قانون به طور تفصیلی به وجوه مختلف آسیبهای زندان برای زندانیان و خانواده آنان توجه شده و راهکارهایی برای رفع آنها پیشنهاد شده است. اصلاح وضع زندانها و ایجاد محیط مناسب برای اصلاح زندانیان و بازگشت آنان به اجتماع هدف این ماده در برنامه سوم عنوان شده است. راهکاری که برای تحقق این هدف در نظر گرفته شده است تهیهی آیین نامهای برای اشتغال زندانیان است. این آیین نامه با 11 ماده در بهمن ماه همان سال (1379) توسط وزارت دادگستری تهیه شده و به تصویب هیات وزیران رسید ولی این مشکل همچنان حل نشده باقی مانده است.
در این برنامه همچنین کمک به نهادهای مردمی حمایت از خانوادههای زندانیان نیازمند مورد تاکید قرار گرفته و حمایت 100 درصدی از خانوادهی زندانیان تا پایان برنامه سوم هدف گذاری شده است ولی همان طور که در بخش قبل اشاره شد، به گفتهی معاون اجتماعی مرکز امور اجتماعی و فرهنگی وزارت کشور، در سال 94 تنها 20 درصد خانواده زندانیان تحت حمایت قرار دارند.
راهکارهای مربوط به مسئله زندان در برنامه سوم توسعه جمهوری اسلامی
|
اصلاح وضعیت زندانها
|
ایجاد امکان بازگشت زندانیان به جامعه پس از پایان محکومیت
|
کمک به نهادهای مردمی فعال در جهت حمایت از خانوادههای زندانیان
|
برنامه چهارم توسعه
با وجود اینکه در برنامه سوم نسبت به دو برنامه قبل به طور مفصلتری مسائل زندانیان مطرح شده بود اما در برنامه چهارم به دلیل باقی ماندن مشکلات این حوزه، در کنار تکرار احکام برنامه سوم و تکمیل آنها در ماده 132 برنامه چهارم، پیشنهادهایی برای تهیه لوایح قانونی برای حبس زدایی و کاهش جمعیت کیفری در ماده 130 به قوه قضاییه ارائه شد.
در این برنامه تمرکز بر روی تصویب قوانینی جهت کاهش تعداد محکومین به حبس قرار گرفته است. قوهی قضاییه موظف شده است با تهیه لایحه جزم زدایی از قوانین کیفری و لایحه جایگزینهای مجازات حبس مقدمات این مسئله را فراهم آورد. در این میان لایحهی مجازاتهای اجتماعی جایگزین زندان با وجود گذشت سالهای طولانی از تصویب برنامه چهارم (1380) همچنان در مجلس سرگردان است و خبری از لایحه جرم زدایی از قوانین کیفری وجود ندارد. اگرچه در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 گامهایی برای تحقق این اهداف برداشته شده است.
همچنین سازمان زندانها موظف شده است به ارائه پیشنهاداتی به قوه قضائیه برای تهیـه لایحـه سـاز و کارهـای لازم جهـت حذف سابقه کیفری زندانیان اصلاح شده، این پیشنهادات نیز در قالب موادی از قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 پس از 12 سال از تصویب برنامه چهارم به تصویب رسیده است.
همچنین بهینهسازی فضاهای فیزیکی و حمایت از خانواده زندانیان از طریق نهادهای غیردولتی، مسائلی هستند که در برنامههای قبل به نوعی وجود داشتهاند و در برنامه چهارم تکرار شده اند.
راهکارهای مربوط به مسئله زندان در برنامه چهارم توسعه جمهوری اسلامی
|
تصویب قوانین جهت جرم زدایی و حبس زدایی
|
بهینه سازی فضاهای فیزیکی زندان ها
|
حمایت از خانواده زندانیان از طریق نهادهای غیر دولتی
|
تهیـه لایحـه جهـت حذف سابقه کیفری زندانیان
|
برنامه پنجم توسعه
در برنامه پنجم توسعه در بند ب از ماده 211 بر تهیه لوایحی به منظور کاهش عناوین مجرمانه و در نتیجه کاهش جمعیت کیفری تاکید شده و در بند ن از این ماده شاهد تکرار احکام برنامههای سوم و چهارم در مورد حل مسائل مربوط به زندان هستیم با این تفاوت که مجریان این احکام تغییر کردهاند.
در این بند در 4 شماره اقداماتی از سازمان زندانها خواسته شده است. هر چهار مورد ذکر شده، تکرار راه حلهایی است که در برنامههای پیشین توسعه وجود داشتهاند. تنها تفاوتی که میتوان مشاهده کرد در تکلیف وزارت آموزش و پرورش به همکاری در امر آموزش زندانیان و نیز استمداد از کمیته امداد و بهزیستی و سایر نهادهای ذیربط برای حمایت از خانواده زندانیان است، در حالی که در برنامههای پیشین توسعه بیشتر تمرکز بر تقویت نهادها و سازمانهای خیریه عمومی و غیردولتی بود اما در برنامه پنجم تمرکز بر نهادهای دولتی همچون بهزیستی قرار گرفته است.
راهکارهای مربوط به مسئله زندان
در برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی
|
تهیه لوایح برای کاهش عناوین مجرمانه
|
اصلاح محیط زندان ها از طریق اقداماتی نظیر طبقهبندی زندانیان
آموزش زندانیان با همکاری وزارت آموزش و پرورش
|
معرفی زندانیان نیازمند اشتغال به مراجع ذیربط پس از آزادی
|
رفع مـشکل معیشتی خانوادههای زندانیان با همـکاری کمـیته امداد امامخمینی (ره)، سازمان بهزیستی و ...
|
برنامه ششم توسعه
در لایحه احکام مورد نیاز برای برنامه ششم توسعه که اخیراً به مجلس ارائه شده و هنوز مورد تصویب قرار نگرفته است، با وجود کاهش شدید حجم برنامه نسبت به برنامه پنجم، همچنان مسئله زندان حضور دارد. در این برنامه که با انتقادات بسیار زیادی مواجه شده است به نظر میرسد پرداخت این مسئله به نحو کارشناسی مطرح نشده و اشکالات زیادی به آن وارد است. در بند 4 از ماده 24 این لایحه مسئله کاهش جمعیت کیفری از طریق خودداری از صدور احکام حبس برای متهمین مطرح شده است. همچنین در بند 3 این لایحه به مسئله خروج زندانها از شهرها برای بهبود بخشیدن به وضع فیزیکی آنها اشاره شده است.
به نظر میرسد در بند 3، قانونگذار علت اصلی مشکل را در کمبود فضای زندانها دانسته و پیشنهادی برای چگونگی تاسیس زندان جدید و ویژگیهای یک زندان مطلوب ندارد.
همچنین در بند 4با تکلیف قضات به عدم صدور حکم حبس برای متهمین بار تامین فضای مناسب در زندانها را از دوش خود برداشته و بر عهده قضات گذاشته است بدون اینکه سازوکار و قوانین مشخصی برای مجازاتهای جایگزین زندان وجود داشته باشد. در ضمن اشاره به کاهش سالانه 10 درصد از آمار زندانیان آن هم صرفاً از طریق کاهش صدور احکام منتهی به حبس به نوعی پاک کردن صورت مسئله است.
مسائل حمایت از خانواده زندانیان و نیز بازگشت زندانیان به جامعه نیز در این برنامه مطرح نشده است که با توجه به آمارهایی که از باقی ماندن این مسائل مطرح شد، به نظر میرسد که عدم ذکر آنها در برنامه ششم ناشی از غفلت نسبت به این دو مسئله است.
راهکارهای مربوط به مسئله زندان در برنامه پیشنهادی ششم توسعه جمهوری اسلامی
|
اجرای سیاست کاهش جمعیت کیفری از طریق عدم صدور احکام منتهی به حبس
|
بهبود فضای زندان ها از طریق انتقال 20 زندان داخل محدوده شهرها
|
جمعبندی
نمایی کلی از نوع توجه به محورهای مرتبط با آسیبهای ناشی از اجرای مجازات حبس را میتوان در جدول زیر مشاهده کرد:
نام برنامه
|
سیاست ناظر به کاهش تعداد زندانیان
|
سیاست ناظر به اصلاح فضای داخل زندان ها
|
سیاست ناظر به بازگشت محکومان به جامعه پس از طی دوران محکومیت
|
سیاست ناظر به حمایت از خانواده زندانیان
|
برنامه اول
|
دارد
|
دارد
|
دارد
|
دارد
|
برنامه دوم
|
-
|
-
|
-
|
دارد
|
برنامه سوم
|
-
|
دارد
|
دارد
|
دارد
|
برنامه چهارم
|
دارد
|
دارد
|
دارد
|
دارد
|
برنامه پنجم
|
دارد
|
دارد
|
دارد
|
دارد
|
برنامه ششم
|
دارد
|
دارد
|
-
|
-
|
تاکنون 5 برنامه توسعه در جمهوری اسلامی ایران تصویب و اجرا شده است و در آستانهی تصویب ششمین برنامه توسعه هستیم. از زمان تصویب اولین برنامه توسعه، راهبردها و خط مشیهایی در جهت رفع مشکلات ناشی از اجرای مجازات حبس در برنامههای توسعه وجود داشته است. با وجود این اکنون 226 هزار نفر زندانی داریم، 514 میلیارد تومان بودجهی اجرایی سازمان زندانهاست، تنها 20 درصد از خانوادهی زندانیان تحت حمایت قرار دارند و 46 درصد از محکومین به دلایل مختلفی از جمله عدم امکان اشتغال پس از پایان دوره محکومیتشان، مجددا به زندان باز میگردند.
اینها مسائلی است که رشد اقتصادی فراگیر را تهدید میکند و مانعی برای تحقق توسعه پایدار است. مجازاتها باید بازدارندگی داشته باشند تا فراگیری جرم در جامعه را محدود کنند و شاخصهای کیفیت زندگی را بالا ببرند. مجازات حبس در دنیا و به خصوص در ایران کارکرد معکوسی در این راستا داشته است و امروز میتوان مسئلهی زندان را یک مسئله جدی در عدم تحقق توسعه پایدار دانست. تکرار سیاستهای ناظر به این مسئله در برنامههای توسعه و پیگیری میزان موفقیت این سیاستها در آمارها و گزارشهای موجود زنگ خطری نسبت به ناتوانی برنامههای توسعه در حل این معضل است.
سیاستهای کاهش جمعیت کیفری از برنامه اول توسعه مورد توجه قرار گرفته است، با نگاهی به نمودار جمعیت زندانیان در ایران میتوان ناکارآمدی سیاستهای برنامههای توسعه در این زمینه را به خوبی دید.

جمعیت زندانیان ایران از سال 2001 تا 2013
در سالهای 1379 تا 1387 (2001 تا 2009) به دلیل انطباق با دورهی ریاست آیتالله شاهرودی بر قوه قضاییه و نظر فقهی ایشان در مورد استثنایی بودن مجازات حبس در اسلام و محدود بودن آن به شش جرم، آمار زندانیان رشد چندانی ندارد اما با پایان دوره ریاست ایشان و با وجود تأکید به کاهش جمعیت کیفری در برنامه پنجم، مجدداً رشد زیادی در این آمار را شاهد هستیم تا جایی که امروز ایران در رتبه هشتم جهان از این حیث قرار دارد. همچنین آمار زندانیان در سال 1990 تا 2001 یعنی پیش از دوره ریاست ایشان و در زمان اجرای برنامههای اول و دوم بیش از 50 هزار نفر افزایش داشته است. این موضوع نشانگر بیتوجهی به احکام برنامههای توسعه در زمینه کاهش جمعیت زندانها و سایر احکام قضایی برنامههای توسعه است.
در سالهای اخیر نیز توجه مسئولین قضایی بیش از پیش به سیاستهای کاهش جمعیت زندانیان جلب شده است و احکام پیشنهادی برنامه ششم توسعه نشاندهنده این موضوع هستند. هدفگذاری کاهش سالانه ده درصد از تعداد زندانیان امری است که در صورت تحقق میتواند گام عظیمی در جهت حل این مسئله باشد، اما باید دید در عمل چه میزان به راهبرد عمل خواهد شد.
سیاستهای اصلاح فضای داخل زندانها و اصلاح زندانیان به دلیل تعداد بالای زندانیان و فضای ناکافی در درون زندانها با مشکل جدی مواجه است؛ بنابراین اجرای این سیاستها بهنوعی با سیاستهای کاهش جمعیت زندانیان مرتبط است و از طرفی با بودجه سالانه سازمان زندانها ارتباط دارد. در برنامه ششم بهبود فضای زندان ها اشاره شده است ولی صرفاً به موضوع انتقال زندانها از داخل شهرهای بزرگ به حومه شهر مطرحشده و سازوکار این انتقال تشریح شده است و این انتقاد به برنامه ششم وارد است که در مورد چگونگی بهبود فضای زندانها و نکاتی که در ساخت زندانهای جدید باید صورت بگیرد ساکت است.
سیاستهای ناظر به بازگشت زندانیان به جامعه و امکان اشتغال آنها پس از دورهی محکومیت با وجود تصویب قوانین و آییننامههایی همچنان ناکارآمد مانده و آمار تکرار جرم و زندانیان سابقهدار رقم بالای 46 درصد را نشانمیدهد که رقم خطرناکی است. به نظر میرسد قانونگذار بیش از آنکه به دنبال تصویب قانون برای این موضوع باشد باید به ابعاد فرهنگی مسئله یعنی «پذیرش فردی که دوران محکومیت خود را سپری کرده است از سوی جامعه» بپردازد و نیز به فکر مهارتآموزی به زندانیان در دوران محکومیتشان باشد. عدم چارهاندیشی برای این مسئله در برنامه ششم توسعه با توجه به آمار بالای تکرار جرم از نکات منفی برنامه ششم است.
در نهایت سیاستهای حمایت از خانواده زندانیان با وجود تأکید در برنامههای اول تا پنجم توسعه و اختصاص بودجه در برنامهها و قوانین سالیانه بودجه برای این مسئله، همچنان از حل مشکل این خانوادهها ناتوان بوده و طبق آمارهایی که در قبل آمد تنها 20درصد از خانواده زندانیان را شامل میشود. تغییر راهبردی حمایت از طریق بهزیستی و کمیته امداد امام خمینی بهجای حمایت از طریق کمک به نهادهای مردمی، در برنامه پنجم توسعه نیز نتوانسته تا این معضل را بهبود بخشد. عدم ذکر این موضوع در برنامه ششم با توجه به رفع نشدن مسئله نگرانکننده است چراکه به ازای هر زندانی چند نفر بهعنوان خانوادهی آنها در فشار اقتصادی گرفتار میشوند و همین خود میتواند به افزایش جرم از سوی خانواده زندانیان بیانجامد که کار را برای نظام قضایی سختتر میکند.
-رتبههای اول تا دهم به این شرح است: آمریکا، چین، روسیه، برزیل، هند، تایلند، مکزیک، ایران، ترکیه، اندونزی
http://www.prisonstudies.org/highest-to-lowest/prisonpopulationtotal?field_region_taxonomy_tid=All
-beyond economic growth an introduction to sustainable development, The International Bank for Reconstruction and Development, 1818 H Street, N.W, Washington, D.C. 20433, U.S.A, p 7
- http://www.sustainablemeasures.com/node/89
-برای مطالعهی بیشتر رجوع کنید به:
The sociological analysis of prison: Costs and consequences, Reza Ali mohseni, Journal of Law and Conflict Resolution Vol. 4(1), pp. 13-19, January 2012
- http://www.prisonstudies.org/country/iran
-تبصره الحاقی 8 از قانون بودجه 95، همین رقم در تبصره 16 قانون بودجه 94 نیز وجود داشت.
- به نقل از معاون اجتماعی مرکز امور اجتماعی و فرهنگی وزارت کشور نک:
http://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/02/23/739524/%D8%AD%D8%A8%D8%B3%D8%B2%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%DA%86%D9%87-%D8%B4%D8%AF
- http://www.yjc.ir/fa/print/5426133
9-11 تلاش در جهت اصلاح نظام زندانها.
9-12 پیشگیری از وقوع جرائم و انجام مراقبت بعد از خروج زندانیان از زندان و خانوادههای آنان و برخورد قاطع با عوامل قاچاق مواد مخدر وسایر مفاسد اجتماعی.
- تبصره 12 - از محل اعتبارات فصل تأمین اجتماعی، معادل چهار هزار و هشتصد میلیارد (4800000000000) ریال برای پرداخت مستقیم کمکمعاش ماهانه به اقشار کمدرآمد شامل خانوادهها، زنان و کودکان بیسرپرست، خانوادههایی که سرپرست آنها ازکارافتاده و سربازان متأهلی که امکان تأمین معاش خود را ندارند و همچنین خانوادههای نیازمند زندانیان تخصیص مییابد...
- ماده 190- بهمنظور اصلاح وضعیت زندانها و ایجاد محیط مناسب بازپروری و اصلاح و تربیت زندانیان در بازگشت انان به زندگی سالم اجتماعی اقدامات زیر صورت میگیرد:
الف- سازمان زندانها موظف است با همکاری انجمنها و نهادهای مردمی نسبت به فعالتر کردن انجمنهای حمایت از خانواده زندانیان و معدومین نیازمند و ایجاد انجمن در تمامی مراکز اقدام کند، بهنحویکه تا پایان برنامه صد درصد (100%) خانوادههای نیازمند زندانیان و معدومین تحت پوشش قرار گیرند.
ب- وزیر دادگستری موظف است نسبت به تهیه آییننامه کار زندانیان، با اولویت حرفهآموزی مناسب اقدام کند، بهنحویکه پس از اتمام دورة محکومیت آنها ضمن ارائه تائیدیة اشتغال، امکان حذف سوءپیشینه و حضور مؤثر آنها در جامعه فراهم گردد.
12-http://www.tasnimnews.com/fa/news /1394/02/23/739524/%D8%AD%D8%A8%D8%B3%D8%B2%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%DA%86%D9%87-%D8%B4%D8%AF
- ماده 130- قوه قضائیه موظف است لوایح ذیل را تهیه و به تصویب مراجع ذیصلاح برساند:
الف - لایحه «جرمزدایی از قوانین کیفری» بهمنظور جلـوگیری از آثـار سـوء ناشـی از جرمانگاری در مورد تخلفات کماهمیت، کاهش هزینههای نظـام عـدالت کیفـری و جلـوگیری از گسترش بیرویه قلمرو حقوق جزا و تضییع حقوق و آزادیهای عمومی.
ب - لایحه «جایگزینهای مجازات حبس» بهمنظور بهرهگیری از روشهای نـوین اصـلاح و تربیت مجرمان در جامعه و همچنین ایجاد تناسب بیشتر میان جـرم و مجـازات و شخـصیت مجـرم را تهیه و ارائه نماید.
ماده 132- سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور مکلف است بهمنظور بهبود وضعیت زندانها و ایجاد بازپروری مناسب و اصلاح و تربیت زندانیان باهدف بازگشت آنان به زندگی سالم اجتمـاعی و کاهش بازگشت مجدد به جرم توسط زندانیان آزادشده نسبت به انجام موارد ذیل اقدام نماید: الف – بهینهسازی فضاهای فیزیکی با اولویت توسعه کانونهای اصلاح و تربیت. ب - حمایت از خانواده زندانیان و معدومین از طریق سازمانها و نهادهای خیریـه مردمـی و غیردولتی و انجمنهای حمایت از زندانیان. ج - ارائه پیشنهادهای مقتضی به قوه قضائیه برای تهیـه لایحـه سازوکارهای لازم جهـت حذف سابقه کیفری زندانیان اصلاحشده
- الف ـ قوه قضائیه مکلف است بهمنظور کاهش عنـاوین مجرمانه و دعاوی، ایجاد پلیس قضائی، استانداردسازی ضمانت اجراهای کیفری و جایگزین کردن ضمانت اجزاءهای غیر کیفری مؤثر و روزآمد از قبیل انتظامی، انضباطی، مدنی، اداری و ترمیمی حداکثر تا پایان سال اول برنامه لوایح قضائی مورد نیاز را تهیه نماید تا از طریق دولت به مجلس شورای اسلامی تقدیم گردد.
ن ـ سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی مکلف است با همکاری دستگاههای اجرائی، مؤسسات عمومی و مردمنهاد، بهمنظور باز اجتماعی شدن محکومان در طول برنامه اقدامات ذیل را به اجراء گذارد:
۱ ـ با رویکرد ارتقاء بازدارندگی و جنبه اصلاحی مجازات حبس، اصلاح محیط زندانها از طریق اقداماتی نظیر طبقهبندی زندانیان و بازداشتشدگان بر اساس سابقه و نوع جرائم ارتکابی، تفکیک متهمان از محکومان در بازداشتگاههای موقت در شهرهای بالای بیستهزار نفر جمعیت
۲ ـ آموزش زندانیان واجد شرایط با همکاری وزارت آموزشوپرورش
۳ ـ رفع مـشکل معیشتی خانوادههای زندانیان بیبضـاعت با همـکاری کمـیته امداد امام خمینی (ره)، سازمان بهزیستی و سایر نهادهای ذیربط
۴ ـ معرفی زندانیان نیازمند اشتغال به مراجع ذیربط پس از آزادی
- 3- در راستای اجرای سیاستهای کلی برنامه ششم موضوع بهبود بخشیدن به وضعیت زندانها و بازداشتگاهها، سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور مکلف است اقدامات لازم برای تسریع در انتقال 20 زندان داخل محدوده شهرها با اولویت کلانشهرها به خارج از شهرها را از طریق زیر انجام دهد:
4- در اجرای سیاست کاهش جمعیت کیفری و کاهش سالانه حداقل ۱۰ درصد از آمار زندانیان، سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی مکلف است ضمن آگاهی مقامات قضائی از وضعیت آمار زندانیان و فضای آزاد زندان، ظرفیت پذیرش زندانیان را بهصورت برخط و با رعایت جهات امنیتی در اختیار مقامات قضائی صلاحیتدار قرار دهد. قضات با لحاظ ظرفیت اعلامشده و تناسب قرار تأمین، از صدور قراردادهای تأمین منتهی به بازداشت و یا احکام حبس جز در موارد ضروری خودداری و از تأسیسهای جدید کیفری مانند تعلیق تعقیب یا مجازات، تعویق صدور حکم، آزادیهای مشروط و مجازات جایگزین حبس استفاده خواهند نمود. دادسرای انتظامی قضات بر حسن اجرای این بند نظارت میکند.
مراکز پذیرش زندانیان در صورت تکمیل ظرفیت زندانها، مراتب را به دادستان و رئیس حوزه قضائی اعلام میکنند، دادستانها و روسای حوزههای قضایی مکلفاند با رعایت مفاد بند فوق اقدامات لازم را به عملآورند. دستورالعمل اجرایی این بند بنا به پیشنهاد وزارت دادگستری و رئیس سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی تهیه و به تصویب رئیس قوه قضاییه میرسد.
منبع آمارها در بخشهای پیشین مقاله وجود دارد.
- http://www.prisonstudies.org/country/iran
- آیتالله هاشمی شاهرودی، حقوق شهروندی، بنیاد فقه و معارف اهلبیت، 1394، ص 13
استفاده از مطالب با ذکر منبع آزاد است.
متون سیاستی منتشر شده در شمس، بیانگر دیدگاه نویسندگان بوده و لزوما نظر این شبکه نیست.