سیاست کارآفرینی در اتحادیه اروپا

مقدمه

در اقتصاد رقابتی و مبتنی بر بازار دنیای کنونی که با تحولات و تغییرات سریع و شتابان محیط بین‌المللی و گذر از جامعه صنعتی به جامعه دانش و تغییر اقتصاد ملی به اقتصاد جهانی همراه است، از کارآفرینی به‌عنوان موتور توسعه اقتصادی یاد می‌شود که می‌تواند در رشد و توسعه اقتصادی کشورها که منجر به افزایش بهره‌وری، ایجاد اشتغال و رفاه اجتماعی می‌شود، نقش مهمی را ایفا کند. کشورهای غربی از دهه‌های قبل با توجه به نقش مؤثر و مثبت کارآفرینان اقتصادی در توسعه جامعه، بهره‌برداری از این پتانسیل را برای مواجهه با معضلاتی نظیر رکود و بیکاری موردتوجه قرار داده‌اند. این توجه در حد تدوین راهبردها، سیاست‌ها و برنامه‌های عملی برای بسط روحیه و رفتار کارآفرینانه، آموزش و مشاوره، ایجاد فضای مناسب‌تری برای فعالیت کارآفرینان در عرصه‌های مختلف اقتصادی-اجتماعی، رفع موانع و ایجاد ارتباط و همکاری بین آن‌ها و تسهیل دستیابی آن‌ها به بازارهای جهانی بوده و نتایج قابل‌توجهی نیز در پی داشته است (شیخان، رضازاده و احمدپور 1382، 61-62).

توجه به کارآفرینی و توسعه کمّی و کیفی بنگاه‌های کوچک و متوسط از سیاست‌های اصلی اتحادیه اروپا در جهت نیل به رشد اقتصادی و تبدیل اقتصاد اتحادیه به یک اقتصاد مبتنی بر دانش است (European Commission 2010a, 12). قابل‌ذکر است که پیگیری سیاست دانش و سیاست‌هایی در حوزه تحقیق و نوآوری فقط زمانی نتیجه‌ای در بر خواهد داشت که بتوان از طریق ایده‌ها و دستاوردهای نوآورانه سرمایه انسانی، کسب درآمد کرد و به رونق اقتصادی شتاب بخشید. آنچه باعث می‌شود این مهم در سطح اتحادیه اروپا روی دهد، حضور کارآفرینان در قالب صنایع کوچک و متوسط در عرصه تولید کالا و ارائه خدمات دانش‌بنیان است. کمیسیون اروپا در توجیه حرکت به سمت تدوین «سیاست صنایع» خود به این موضوع اشاره دارد که حمایت از بنگاه‌های کوچک و متوسط و ایجاد کارآفرینی، کلید خروج اتحادیه اروپا از بحران‌های مالی و بدهی سال‌های اخیر و رونق اقتصادی است. تا پایان نوامبر 2016 میلادی، 99.8 درصد تجارت در سطح اتحادیه اروپا از سوی بیش از 23 میلیون بنگاه کوچک و متوسط صورت گرفته که این مقدار برابر با 66.9 درصد شغل‌های موجود در اتحادیه است. به‌طور دقیق‌تر، 90 میلیون نفر از جمعیت اتحادیه اروپا در این بنگاه‌های کوچک و متوسط در سال 2015 میلادی مشغول به کار بودند و این بنگاه‌ها در این سال بیش از 3.9 تریلیون یورو ارزش‌افزوده به اقتصاد اتحادیه تزریق کرده‌اند (European Commission 2016, 3).

با توجه به نقش قابل‌توجه کارآفرینی و بنگاه‌های کوچک و متوسط در اقتصاد اتحادیه اروپا، طرح‌ها و سیاست‌هایی برای ترویج فرهنگ کارآفرینی، حمایت از فعالیت این بنگاه‌ها در داخل اتحادیه و نیز افزایش رقابت‌پذیری آن‌ها در سطح جهان اتخاذ شده و نهادهای اروپا چون «بانک سرمایه‌گذاری اروپا»، کمک‌های مالی گسترده‌ای به مؤسسات کارآفرینی اختصاص داده‌اند. برای مثال، جدیدترین گزارش بانک سرمایه‌گذاری اروپا حاکی از آن است که این نهاد مالی بودجه‌ای بالغ‌بر 30.2 میلیارد یورو در سال 2016 به کارآفرینی و تأمین مالی نزدیک به 385 هزار بنگاه کوچک و متوسط تخصیص داده است (European Investment Bank 18 January 2017)، این در حالی است که این بانک در سال 2012، بودجه‌ای معادل 10.7 میلیارد یورو (European Commission and European Investment Bank 2013, 9) و در سال 2014، بودجه‌ای بالغ‌بر 22 میلیارد یورو (European Investment Bank 2015, 7) به این حوزه اختصاص داده بود. اگرچه طرح‌ها و برنامه‌های کارآفرینی در سطح اتحادیه اروپا بیشتر در حوزه سیاست‌های کلان صنعت قابل‌تعریف است، اما کارآفرینی دانش‌بنیان موضوعی است که اتحادیه اروپا مجدانه به دنبال تحقق آن است تا از برآیند دانش، تحقیق و نوآوری در صنایع خود به نحو احسن استفاده کند و موجب حفظ و برتری رقابت‌پذیری صنایع خود در مقایسه با صنایع دیگر قدرت‌های برتر اقتصادی شود.

تعریف و اهمیت کارآفرینی از دیدگاه اتحادیه اروپا

کارآفرینی مقوله‌ای است که از دیدگاه‌های مختلف موردبررسی قرار گرفته و جملگی بر این اعتقاد هستند که کارآفرینی موتور محرکه رشد و توسعه اقتصادی کشورها است. با وجود قدمت بررسی کارآفرینی و تلاش محققان فراوان، مانند سایر مفاهیم علوم انسانی، ارائه تعریفی قطعی و مشخص برای آن کاری دشوار و حتی غیرممکن است. اما اتحادیه اروپا می‌گوید که:

«توانایی فردی در تبدیل ایده به عمل، کارآفرینی نام دارد. این فرایند با هدف دستیابی به اهداف مطروحه شامل خلاقیت، نوآوری، خطرپذیری و مهارت برای طرح‌ریزی و مدیریت پروژه‌ها است» (European Commission 30 July 2015).

بااین‌حال، آنچه کارآفرینی در اتحادیه اروپا بر آن بنا شده، عنصر دانش است؛ بنابراین اتحادیه درزمینه کارآفرینی دانش‌بنیان، بر سه تعریف تأکید دارد:

1. در تعریف نخست، کارآفرینی متمرکز بر دانش برای واحدهای اقتصادی جدید در بخش‌هایی تعریف شده است که تا حد زیادی متمرکز بر دانش هستند. این بدین معنی است که کارآفرینی متمرکز بر دانش توسط واحدهای اقتصادی جدید در بخش‌های پیشرفته فناوری (به‌خصوص در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات) یا در تمام بخش‌های دارای مهارت‌ها و سرمایه‌های انسانی گسترده نمایان می‌شود.
2. در تعریف دوم کارآفرینی متمرکز بر دانش به‌عنوان نوآوری جدید در یک بخش/فناوری لحاظ می‌شود. نوآوران جدید در یک بخش یا فناوری می‌توانند فعالان تازه‌وارد یا شرکت‌های تثبیت‌شده‌ای باشند که در فرایند تنوع‌سازی فنی فعالیت می‌کنند.
3. تعریف سوم اتحادیه اروپا از کارآفرینی دانش‌بنیان، نوآوران دانشگاهی را دربرمی‌گیرد و نوآوری به فعالیت‌های پیشرو و نیز ابداعات در گروه‌های متعدد فنیِ آکادمیک اشاره دارد (Malerba 2010, 5).

همان‌طور که بیان شد، کارآفرینان به‌واسطه ویژگی‌ها و قابلیت‌هایی که دارند می‌توانند فعالیت‌های خود را با ایجاد بنگاه‌های کوچک و متوسط شروع کنند. همچنین، بنگاه‌های کوچک و متوسط از انعطاف‌پذیری بیشتری برخوردار بوده و کارآفرینی، خلاقیت و نوآوری بیشتری در آن‌ها صورت می‌پذیرد. این بنگاه‌ها راحت‌تر می‌توانند خود را با تغییرات پرشتاب محیطی تطابق داده و نسبت به مؤلفه‌های محیطی همچون عوامل اقتصادی، اجتماعی، فناورانه، سیاسی و قانونی سریع‌تر واکنش نشان دهند. در عصر کنونی، صنایع کوچک و متوسط منشأ اصلی اشتغال مولّد و تمهید محیط کارآفرینی، تسریع در خلاقیت و نوآوری و گشایش فرصت‌های نوین تجاری محسوب می‌شوند. به جهت اهمیت قابل‌توجه بنگاه‌های کوچک و متوسط در اقتصاد کلان، اتحادیه اروپا به ارائه تعریف و معیاری برای این بنگاه‌ها پرداخته است تا بتواند از این طریق تسهیلات خاصی فقط در اختیار آن‌ها قرار دهد. تعداد کارکنان و بازگشت سرمایه، دو مؤلفه اصلی در تمایز بنگاه‌ها از منظر اتحادیه اروپا است:

اهمیت‌یافتن کارآفرینی در اتحادیه اروپا، ریشه در بحران‌های اقتصادی دهه‌های پیش داشته که در بحران مالی (2008) و بحران بدهی (2010) منطقه یورو، جلوه ویژه‌ای به خود گرفته است. دهه 1990 میلادی برای اتحادیه اروپا دهه‌ای پر از چالش‌های اقتصادی بوده است. روند رشد اقتصادی در دوران رکود خود به سر می‌برد و نرخ بیکاری در طول این دهه روبه افزایش نهاده بود. همین چالش کافی بود تا اتحادیه مبادرت به تقویت کارآفرینی کند تا از این رهگذر، جرقه‌ای در روند رشد و توسعه و نیز اشتغال باثبات زده شود. «رومانو پرودی»، رئیس پیشین کمیسیون اروپا، در دهه 90 میلادی گفته بود که کارآفرینی بنیان اصلی سیاست رشد اقتصادی اروپا است و رفع نقایص موجود در حوزه کارآفرینی باید با جدیت موردنظر تصمیم‌گیران اتحادیه قرار گیرد. شاید بتوان استراتژی لیسبون را قدم جدی اتحادیه در بحث تقویت کارآفرینی دانست چراکه بر اساس این سند، دولت‌های عضو اتحادیه اروپا نه‌تنها متعهد به پیشگامی در حوزه دانش شدند، بلکه در حوزه کارآفرینی و در سطح جهانی موظف به تقویت این مؤلفه برای نیل به رونق اقتصادی و ارتقای استانداردهای کیفیت زندگی شدند (Audretschand Keilbach 2010, 285).

وقوع بحران مالی و بدهی در پایان دهه نخست قرن بیست‌ویکم میلادی که منجر به بیکاری بیش از 25 میلیون شهروند ساکن در اتحادیه اروپا شد، دگربار توجه کمیسیون اروپا را به کارآفرینی جلب کرد و سعی داشت با طرح سیاست‌ها و اجرای برنامه‌های کاربردی نسبت به تقویت مؤلفه کارآفرینی در سطح اتحادیه اروپا اقدام کند. اگرچه با وجود چنین رغبتی در سطح کمیسیون اروپا، چالش‌های متعددی پیش روی اتحادیه وجود داشت همچون:

1. ‌نداشتن نظام آموزشی در سطح اتحادیه اروپا با مؤلفه کارآفرینی
2. دسترسی دشوار به منابع مالی برای راه‌اندازی بنگاه تجاری
3. واهمه کارآفرینان و نوآوران از پیامدهای ورشکستگی احتمالی
4. بوروکراسی پیچیده اتحادیه اروپا در حمایت از کارآفرینی
5. گرایش فقط 37 درصدی اروپایی‌ها به خوداشتغالی در مقایسه با گرایش 51 درصدی مردم آمریکا و چین به کارآفرینی

با توجه به این وضعیت، کمیسیون اروپا با تدوین طرحی با عنوان «برنامه اقدام کارآفرینی 2020» در آغازین ماه سال 2013 میلادی، به دنبال تقویت روحیه خوداشتغالی و کارآفرینی در سطح اتحادیه اروپا از طریق: 1) آموزش جوانان در حوزه کارآفرینی؛ 2) تشویق زنان و دیگر گروه‌های اجتماعی به مشارکت در کارآفرینی؛ 3) تسهیل فرایند اجرایی و 4) تدوین سیاست‌هایی در راستای جلب حمایت سرمایه‌گذاران برآمد (European Commission 30 July 2015).

بر این اساس، اتحادیه اروپا با اجرای طرح سه‌محوری «برنامه اقدام کارآفرینی 2020» در سطح اتحادیه و دولت‌های عضو و نیز حمایت از صنایع کوچک و متوسط به دنبال نیل به رشد اقتصادی، افزایش نرخ اشتغال، هدایت ایده‌ها و نوآوری‌ها به سمت بازار و کسب ثروت و درنهایت دستیابی به کارآفرینی اجتماعی و جامعه کارآفرین بوده است (European Commission 2013, 4).

کارآفرینی و حمایت از صنایع کوچک و متوسط از سوی نهادهای ملی و فراملی اتحادیه اروپا به‌قدری حائز اهمیت بوده که شش ابتکار از هفت ابتکار کلان سند اروپا 2020 به موضوع کارآفرینی به‌خصوص کارآفرینی جوانان اشاره کرده و کمیسیون اروپا در کنار دولت‌های عضو موظف به تدوین سیاست‌هایی در جهت تسهیل کارآفرینی در اتحادیه اروپا شده‌اند. از سوی دیگر، سه مورد از مجموع ده دستورالعمل سند «دستورالعمل‌های یکپارچه اروپا 2020» به موضوع حمایت از کارآفرینی و تقویت صنایع کوچک و متوسط توجه داشته است (European Commission 2010b). کسب‌وکارهای کوچک (با کمتر از ۵۰ نفر نیروی کار) و متوسط (با نیروی کار کمتر از ۲۵۰ نفر) از دید دولت‌ها و اقتصاددان‌های اروپا، ستون فقرات اقتصاد این قاره و عامل اصلی اشتغال‌زایی برای میلیون‌ها شهروند اروپا محسوب می‌شوند. ازاین‌رو، کمیسیون اروپا با درک ضرورت تسهیل کارآفرینی و اهمیت قابل‌توجه آن در اقتصاد کلان اتحادیه اروپا، تحقق پنج هدف ذیل را در دستورکار خود قرار داده است:

1. ایجاد قالب ذهنی مناسب برای کارآفرینی؛ از طریق افزایش آگاهی‌ها به مراحل کارآفرینی. کمیسیون اروپا قصد دارد ترس‌های بی‌مورد را در جوامع اروپا از میان ببرد. آموزش مهارت‌های کارآفرینی به‌ویژه در تمام سطوح آموزشی در این زمینه بسیار مؤثر خواهد بود.
2. مشوق‌های بهتر برای کارآفرین‌ها؛ این اقدام در جهت تسهیل امور اداری و حقوقی کارآفرینی و متوازن‌کردن ریسک و پاداش فعالیت‌های مستقل کارآفرینانه انجام می‌شود. کمیسیون اروپا با کاهش اثرات منفی شکست شرکت‌ها و افزایش شمول تأمین اجتماعی ریسک‌ها را کاهش می‌دهد.
3. رشد و رقابت‌پذیری؛ برای تداوم رشد کسب‌وکارهای کوچک و متوسط باید دسترسی به انواع حمایت‌ها و آموزش مدیریت برای تمام کارآفرین‌ها با هر پیشینه و سطح تخصصی فراهم باشد. کمیسیون همچنین از همکاری‌های فرامرزی بین کارآفرین‌ها حمایت می‌کند.
4. دسترسی به منابع مالی؛ تسهیل دسترسی به سرمایه‌ها از مهم‌ترین اقدامات برای تشویق کارآفرین‌های بالقوه محسوب می‌شود. برای کاهش مشکلات مالی کسب‌وکارها به‌ویژه در سال‌های اولیه فعالیت، تخفیف‌های مالیاتی برای این گروه در نظر گرفته می‌شود. با هدف تشویق نوآوری، این تخفیف برای آن دسته از کسب‌وکارها که مبنای کارشان نوآوری است، بیشتر خواهد بود.
5. اصلاح چارچوب‌های قانونی و اداری؛ در زمینه‌هایی نظیر مالیات، استخدام و اخراج و محیط‌زیست باید موانع قانونی کاهش پیدا کند. کارآفرین‌ها باید مطمئن باشند که دستگاه‌های قانونگذار در جهت کاهش موانع فعالیت‌های آن‌ها در تلاش هستند (آذری‌نیا، بی تا).

99 درصد بنگاه‌ها در اتحادیه اروپا در زمره بنگاه‌های کوچک و متوسط جای گرفته و بزرگ‌ترین بخش اقتصاد را در این اتحادیه تشکیل می‌دهند. همچنین حدود 90 میلیون نفر از شهروندان کشورهای عضو اتحادیه اروپا در ۲۳ میلیون بنگاه کوچک و متوسط به استخدام درآمده‌اند. همچنین بیش از نیمی از تولید ناخالص داخلی اتحادیه اروپا حاصل فعالیت همین کسب‌وکارهاست. در حقیقت از هر دو شغل جدید در اتحادیه اروپا، یک شغل توسط بنگاه‌های کسب‌وکار کوچک و متوسط به وجود می‌آید، بر همین مبنا تسهیل مقررات مربوط به فعالیت این بنگاه‌ها، کاهش تعرفه‌ها و ساده‌سازی روش‌های گزارش‌دهی از مهم‌ترین عوامل تشویق محسوب می‌شود. ترویج فرهنگ کارآفرینی در میان شهروندان اروپا مستلزم اتخاذ سیاست‌ها و اجرای برنامه‌های عملی از سوی اتحادیه اروپا است. ازاین‌رو، کمیسیون اروپا با تدوین برنامه‌ای تحت عنوان «برنامه اقدام کارآفرینی 2020» و هدایت سرمایه‌های نهادهای مالی مختلف اروپا همچون «بانک سرمایه‌گذاری اروپا» و «صندوق سرمایه‌گذاری اروپا» به سمت کارآفرینی در وهله نخست به دنبال خروج از رکود و بحران اقتصادی بوده و پس‌ازآن خواستار دستیابی به رشد اقتصادی پایدار، افزایش نرخ اشتغال و رفع چالش‌های اجتماعی از رهگذر ترویج فرهنگ کارآفرینی، حمایت از خوداشتغال‌زایی و توسعه صنایع کوچک و متوسط بوده است.

تعریف و اهمیت کارآفرینی از دیدگاه اتحادیه اروپا

بر اساس سیاست‌های کلان اتحادیه اروپا ذیل سند «اروپا 2020»، کارآفرینی و خوداشتغالی یکی از عوامل اصلی در ایجاد رشد اقتصادی هوشمند، پایدار و همه‌جانبه تلقی می‌شود. به باور سیاستگذاران اتحادیه اروپا، توسعه کارآفرینی نتایج مثبت اقتصادی و اجتماعی به‌خصوص در دوران پس از بحران اقتصادی اخیر دربردارد. توسعه و ترویج کارآفرینی نه‌تنها نیروی پیش‌برنده برای اشتغال‌زایی، رقابت‌پذیری و رشد اقتصادی است، بلکه منتج به دستیابی به اهداف اجتماعی و رفع چالش‌های داخلی نیز می‌شود.

با وجود چنین پیامدهای مثبتی، گزارش آخرین نظرسنجی کمیسیون اروپا درباره کارآفرینی در اتحادیه اروپا (EU-27) (ژانویه 2013) دربرگیرنده نکات نگران‌کننده‌ای برای تصمیم‌گیران این اتحادیه بوده است. برای مثال، 37 درصد از پاسخگویان در اتحادیه اروپا به خوداشتغالی تمایل داشتند؛ این در حالی است که در سال 2009 میلادی، این رقم برابر 45 درصد بوده است. همچنین، از بین آن دسته از افرادی که خود‌اشتغال نبوده، 67 درصد اعلام داشته‌اند که در پنج سال آینده نیز شرایط برای حرکت آن‌ها به سمت خوداشتغالی وجود نخواهد داشت و علت این موضوع را کمبود منابع مالی (21 درصد)، شرایط نامطمئن اقتصادی برای راه‌اندازی کسب‌وکار جدید (12 درصد)، مهارت ناکافی برای خوداشتغالی (7 درصد) و موارد دیگر بیان کرده‌اند (Flash Eurobarometer January 2013, 5).

فارغ از چنین نگرش منفی‌ای به خوداشتغالی که مسلماً بخش اعظم آن ناشی از بحران اقتصادی منطقه یورو است، بالغ‌بر 87 درصد پاسخگویان معتقد بودند که کارآفرینی منجر به ایجاد شغل خواهد شد و 79 درصد اعلام داشتند که کالاها و خدمات ارائه‌شده از سوی کارآفرینان دربرگیرنده منافع جمعی و به سود اتحادیه اروپا است. برآیند این نظرسنجی حاکی از آن است که شهروندان کشورهای عضو اتحادیه اروپا، رویکرد مثبتی به مقوله کارآفرینی داشته، اما چالش‌های اقتصادی و پیامدهای سنگین ورشکستگی یک بنگاه کوچک و متوسط مانع از گرایش افراد به سمت مقوله‌ کارآفرینی و خوداشتغالی شده است (European Commission 9 January 2013).

برای بازگشت اقتصاد اتحادیه به ریل مناسب خود، خروج از بحران اقتصادی، دستیابی به رشد اقتصادی بالا و افزایش نرخ اشتغال، اتحادیه اروپا بر این عقیده است که حمایت از کارآفرینی و کارآفرینان ریسک‌پذیر باید در دستورکار اتحادیه قرار گیرد. ازاین‌رو، کمیسیون اروپا در نهم ژانویه 2013 میلادی، از طرحی با عنوان «برنامه اقدام کارآفرینی 2020» رونمایی کرد. این برنامه با عنایت به مشکلات شدید اقتصادی در اتحادیه اروپا و با اتخاذ رویکردی جدید در سه ستون تدوین شده است تا با اجرای کامل این برنامه، اتحادیه توان غلبه بر بحران اقتصادی را داشته و ظرفیت لازم برای حرکت به سمت رشد اقتصادی را منطبق با سیاست‌های کلان سند «اروپا 2020» به دست آورد.

ازجمله اهداف اصلی «برنامه اقدام کارآفرینی 2020» می‌توان به مواردی چون: اقدام قاطع مشترک از سوی اتحادیه اروپا و دولت‌های عضو در جهت بهره‌مندی از ظرفیت‌های کارآفرینی، رفع موانع موجود، ترویج و گسترش فرهنگ کارآفرینی میان شهروندان اروپا، تسهیل در راه‌اندازی بنگاه‌های تجاری کوچک و متوسط از سوی نوآوران و کارآفرینان و ایجاد فضای حمایتی از کارآفرینان اشاره کرد. کمیسیون اروپا در راستای اجرای اهداف بالا، طرح نام‌برده را بر اساس سه اقدام مستقیم عاجل از سوی نهادهای ملی و فراملی تعریف و تدوین کرده است:

1. ستون اقدام اول: آموزش کارآفرینی و تربیت کارآفرینان به‌منظور حمایت از رشد اقتصادی و ایجاد کسب‌وکار تجاری
2. ستون اقدام دوم: بهبود شرایط فعالیت برای کارآفرینان از طریق حذف موانع ساختاری و حمایت در فرایند آغاز کسب‌وکار
3. ستون اقدام سوم: ترویج فرهنگ کارآفرینی در اروپا و تربیت نسل جدید کارآفرین (Moussis 2015)

هریک از ارکان و ستون‌های بالا مشتمل بر طرح‌هایی است که کمیسیون اروپا و دولت‌های عضو ملزم به اجرای آن شده‌اند. ستون اقدام اول دربرگیرنده طرح‌هایی پیرامون حرکت نظام آموزشی و تربیتی به‌سوی کارآفرینی و تربیت نیروی کارآفرین است. در ستون اقدام دوم، شش طرح تعریف شده که جملگی به دنبال بهبود شرایط کاری کارآفرینان و صاحبان صنایع کوچک و متوسط هستند. تسهیل دسترسی به سرمایه، حمایت از کسب‌وکار جدید در مراحل اولیه آغاز به کار، ایجاد فرصت‌های جدید کارآفرینی در عصر دیجیتال، تسهیل شرایط برای تغییرات مدیریتی بدون تعدیل نیرو، حمایت مجدد و اعطای فرصت دوباره به کارآفرینان ورشکسته و درنهایت آسان‌سازی قوانین اجرایی و نظارتی، مجموع شش طرحی است که ذیل ستون دوم تعریف شده و در زمان‌بندی مقتضی (حداکثر تا پایان سال 2020) اجرایی شده و خواهد شد. ستون سوم نیز به الگوسازی در زمینه کارآفرینی اشاره داشته و بر این موضوع تأکید ویژه دارد که اتحادیه اروپا باید با تدوین سیاست‌ها و اجرای طرح‌هایی درصدد حمایت از کارآفرینان زن، کهنسال، مهاجر و بیکار برآید تا بدین طریق از ظرفیت‌های مغفول در عرصه کارآفرینی و خوداشتغالی بهره ببرد (European Commission 2013, 28-32).

باوجودآن که طرح کمیسیون اروپا درزمینه تقویت کارآفرینی در سطح اتحادیه اروپا دارای جنبه‌های مثبت بوده و تحقق کامل آن می‌تواند منجر به رشد و شکوفایی اقتصادی در کنار کاهش نرخ بیکاری شود، اما اجرای طرح‌های نام‌برده در کوتاه‌مدت میسر نیست، به‌خصوص آن که تربیت نیروی کارآفرین و ترویج فرهنگ کارآفرینی زمانی بیش از مدت‌زمان مذکور می‌طلبد. بااین‌حال، آنچه در حال حاضر کارآفرینان کنونی و بنگاه‌های کوچک و متوسط به آن نیاز مبرم دارند، مسئله حمایت مالی، تسهیل در دسترسی به سرمایه و تأمین منابع مالی برای این قبیل صنایع است.

حمایت‌های مالی اتحادیه اروپا از کارآفرینی

همان‌طور که پیش‌ازاین بیان شد، یکی از ابزارهای اصلی رشد و توسعه بنگاه‌های کوچک و متوسط، کارآفرینی است و کارآفرینان به‌واسطه ویژگی‌ها و قابلیت‌هایی که دارند می‌توانند فعالیت‌های خود را با ایجاد بنگاه‌های کوچک و متوسط شروع کنند. تا پایان نوامبر 2016 میلادی، 99.8 درصد از تجارت در سطح اتحادیه اروپا از سوی بیش از 23 میلیون بنگاه کوچک و متوسط اروپا صورت گرفته که این مقدار برابر با 66.9 درصد شغل‌های موجود در اتحادیه است. به‌طوردقیق‌تر، 90 میلیون نفر از جمعیت اتحادیه اروپا در این بنگاه‌های کوچک و متوسط در سال 2015 میلادی مشغول به کار بوده و این بنگاه‌ها در این سال بیش از 3.9 تریلیون یورو ارزش‌افزوده به اقتصاد اتحادیه تزریق کرده‌اند (European Commission 2016, 3). با وجود چنین ظرفیت قابل‌توجهی، حمایت مالی اتحادیه اروپا و تسهیل شرایط از سوی نهادهای اجرایی اتحادیه دسترسی کارآفرینان به سرمایه، لازمه کارآفرینی موفق و مبتنی بر دانش است.

سال‌های 2007 تا 2013 میلادی که مصادف با وقوع شدیدترین بحران‌های مالی و بدهی در اتحادیه اروپا بود، کمیسیون اروپا در راستای حمایت از کارآفرینان و صاحبان بنگاه‌های کوچک و متوسط در پرداخت بدهی و ایجاد نقدینگی، طرحی با عنوان برنامه «چارچوب رقابت‌پذیری و نوآوری» تدوین کرد. تشویق کارآفرینی، کمک به کسب‌وکارهای کوچک و متوسط، ارتقای سطح خلاقیت و نوآوری، کارایی در مصرف انرژی و توسعه جامعه دانش‌محور و درنهایت افزایش رقابت‌پذیری شرکت‌های کوچک و متوسط رئوس برنامه هفت‌ساله کلان توسعه کارآفرینی بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳ بود. تحقق آرزوی اروپا برای تبدیل‌شدن به جامعه‌ای پویا و دانش‌محور با بنیان‌های مستحکم اقتصادی مستلزم تأکید و تمرکز بر رقابت‌پذیری و نوآوری است و کشورهای اروپا برای این منظور باید در سیاستگذاری خود هماهنگ‌تر عمل کنند. طی هفت سال اجرای برنامه بیش از یک میلیارد یورو برای حمایت از 340 هزار بنگاه کوچک و متوسط اختصاص داده شد. در چارچوب جدید برنامه، چندین برنامه مجزا و ملی در هم ادغام خواهند شد تا به شکل هماهنگ فعالیت‌های یکایک کشورها در قالب یک طرح جامع سامان داده شود. هدف اصلی این طرح کلان رشد رقابت‌پذیری شرکت‌ها به‌ویژه شرکت‌های کوچک و متوسط به‌عنوان عاملان اصلی رشد اشتغال و استحکام اقتصاد است. برنامه چارچوب رقابت‌پذیری و نوآوری از سه زیرمجموعه تشکیل شده بود:

1. برنامه کارآفرینی و نوآوری؛ طبق آن فعالیت‌ها در زمینه‌هایی نظیر کارآفرینی، شرکت‌های کوچک و متوسط، رقابت صنعتی و نوآوری یکپارچه می‌شد.
2. برنامه حمایت از فناوری اطلاعات و ارتباطات؛ با اجرای آن پذیرش و به‌کارگیری فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات سرعت پیدا می‌کرد و زمینه‌ها برای بهره‌گیری تمام شرکت‌ها از این امکانات فراهم می‌شد.
3. برنامه هوشمند انرژی اروپا؛ طبق این برنامه زمینه برای افزایش کارایی استفاده از انرژی، رشد سرمایه‌گذاری در این بخش و آگاهی از انرژی‌های جایگزین فراهم می‌شد (آذری‌نیا بی تا).

به‌طورکلی، دولت‌های اروپا به این نتیجه رسیده‌اند که کاهش ریسک سرمایه‌گذاری از مهم‌ترین عوامل تشویق کارآفرین‌های بالقوه به حضور فعال در این زمینه است. به همین علت در برنامه چارچوب رقابت‌پذیری و نوآوری، بودجه‌ای برای تأسیس شرکت‌های جدید در نظر گرفته شده بود. این بودجه به‌ویژه به آن دسته از کسب‌وکارهایی اختصاص داده شد که رشدی سریع داشته و در آن‌ها از دانش و نوآوری استفاده حداکثری می‌شد.

همان‌طور که گفته شد، بیش از 99 درصد شرکت‌ها در سطح اتحادیه اروپا، کوچک و متوسط هستند و بزرگ‌ترین بخش اقتصاد را در این اتحادیه تشکیل می‌دهند. در این اتحادیه 23 میلیون کسب‌وکار کوچک و متوسط،90 میلیون نفر را به استخدام خود درآورده‌اند. همچنین بیش از نیمی از تولید ناخالص داخلی اتحادیه اروپا حاصل فعالیت همین کسب‌وکارهاست (European Commission 2014, 4). در حقیقت از هر دو شغل جدید در اتحادیه اروپا، یک شغل توسط این شرکت‌ها به وجود می‌آید، بر همین مبنا تسهیل مقررات مربوط به فعالیت کسب‌وکارهای کوچک و متوسط، کاهش تعرفه‌ها و ساده‌سازی روش‌های گزارش‌دهی از مهم‌ترین عوامل تشویق محسوب می‌شود. در تازه‌ترین نظرسنجی‌ها محققان به این نتیجه رسیده‌اند که ۲۵ درصد اروپایی‌ها مایل‌اند کارآفرین باشند درحالی‌که ۴۹ درصد پاسخ‌دهندگان حتی یک‌بار هم به کارآفرینی فکر نکرده‌اند.

بر اساس بررسی‌های کمیسیون اروپا، مهم‌ترین نگرانی صاحبان کسب‌وکارهای کوچک و متوسط، محدودبودن قدرت خرید مشتری‌هاست. این عامل ذهن ۴۸ درصد مدیران شرکت‌های یادشده را به خود مشغول کرده است. پس‌ازاین، عامل مقررات دست‌وپا گیر و کمبود نیروی کار متخصص مهم‌ترین دلمشغولی مدیران و کارآفرین‌های اروپا است. ۴۴ درصد کارآفرین‌ها در اتحادیه اروپا معتقدند در محیطی با مقررات بیش‌ازحد زیاد مشغول فعالیت هستند درحالی‌که ۲۹ درصد از وضعیت کنونی راضی هستند. نکته بسیار نگران‌کننده برای کسب‌وکارهای کوچک و متوسط دسترسی اندک به بازارهای خارجی است. در حال حاضر تنها هشت درصد این شرکت‌ها مشغول صادرات کالاها و خدمات خود هستند. این وضعیت برای ادامه حیات شرکت‌ها یک تهدید بزرگ محسوب می‌شود. از سوی دیگر تحقیقات نشان می‌دهد تنها پنج درصد شرکت‌های اتحادیه اروپا در خارج از اتحادیه دفتر یا شعبه دارند. کارآفرین‌های اروپا چهار عامل را مانع ادامه فعالیت خود می‌دانند: 1) مشکل در دسترسی به منابع مالی، 2) کمبود نیروی کار متخصص، 3) کمبود تقاضا در بازار و 4) گران‌بودن نیروی کار متخصص (Flash Eurobarometer January 2013, 9).

همزمان با آغاز اجرای برنامه «افق 2020» و نیاز اتحادیه اروپای بحران‌زده به ایجاد اشتغال در قالب کارآفرینی صنایع کوچک و متوسط، کمیسیون اروپا با بازنگری در برنامه «چارچوب رقابت‌پذیری و نوآوری» و اجرای طرحی جدید با عنوان «برنامه اتحادیه اروپا برای رقابت‌پذیری بنگاه‌های کوچک و متوسط» برای بازه زمانی 2014 تا 2020 میلادی، به دنبال تأمین منابع مالی بیش از سیصد هزار بنگاه کوچک و متوسط به ارزش مجموعاً 2.6 تا 4 میلیارد یورو است. بااین‌حال، بودجه تخصیصی برای اجرای این برنامه معادل 2.3 میلیارد یورو با هدف تحقق محورهای ذیل است:

1. تسهیل در دسترسی به سرمایه و منابع مالی
2. حمایت از صنایع برای تجاری‌سازی و بین‌المللی‌سازی کالاها و خدمات خود و تسهیل در دسترسی به بازار؛
3. ایجاد فضایی مناسب برای رقابت
4. ترویج فرهنگ کارآفرینی (European Commission 15 April 2015)

کمیسیون اروپا متناسب با هر یک از اهداف بالا، طرح‌های حمایتی‌ای تعریف کرده است؛ برای مثال، اتحادیه اروپا با ایجاد 600 دفتر در بیش از 50 کشور جهان به دنبال ظرفیت‌سازی و ایجاد بازار برای محصولات بنگاه‌های کوچک و متوسط اروپا در دیگر کشورها است. همچنین، در جهت ترویج فرهنگ کارآفرینی، «برنامه اتحادیه اروپا برای رقابت‌پذیری بنگاه‌های کوچک و متوسط» از طریق برنامه کلان «اراسموس» طرحی با عنوان «اراسموس برای کارآفرینان جوان» راه‌اندازی کرده تا از این طریق با هدف کسب تجربه و مهارت‌های لازم امکان جابه‌جایی کارآفرینان در سطح کشورهای عضو اتحادیه اروپا مهیا شود.

جمع‌بندی

پیگیری سیاست‌های اقتصاد دانش‌بنیان در سطح اتحادیه اروپا فقط زمانی نتیجه‌ای در بر خواهد داشت که بتوان از طریق ایده‌ها و دستاوردهای نوآورانه سرمایه انسانی، کسب درآمد کرد و به رونق اقتصادی شتاب بخشید. آنچه باعث می‌شود این مهم در سطح اتحادیه روی دهد، حضور کارآفرینان در قالب صنایع کوچک و متوسط در عرصه تولید کالا و ارائه خدمات دانش‌بنیان است. بنا بر آمار رسمی کمیسیون اروپا، تعداد صنایع کوچک و متوسط در سطح اروپا در سال 2016 بیش از 23 میلیون واحد صنعتی بوده که این رقم معادل 99.8 درصد صنایع فعال در اروپا است. همچنین، بالغ‌بر 66.9 درصد نیروی کار در صنایع کوچک و متوسط مشغول به فعالیت بوده و 85 درصد از شاغلان تازه‌راه‌یافته به بازار در این قبیل صنایع حضور دارند. اگرچه طرح‌ها و برنامه‌های کارآفرینی در سطح اتحادیه اروپا بیشتر در حوزه سیاست‌های کلان صنعت قابل‌تعریف است، اما کارآفرینی دانش‌بنیان حوزه‌ای است که اتحادیه اروپا مجدانه به دنبال تحقق آن است تا از برآیند دانش، تحقیق و نوآوری در صنایع خود به نحو احسن استفاده کند و موجب حفظ و برتری رقابت‌پذیری صنایع خود در مقایسه با صنایع دیگر قدرت‌های برتر اقتصادی شود.

منابع

1. ‌نیا، علی. بی تا. «برنامة کلان اروپا برای توسعة کارآفرینی». ویستا. مشاهده در 30/05/1395. از: vista.ir/article/309133
2. شیخان، ناهید، حجت‌الله رضازاده و محمود احمدپور 1382. «کارآفرینی در کشورهای اروپا». فصلنامة رهیافت 29: 61-70.
3. European Commission and European Investment Bank. 2013. Increasing Lending To the Economy: Implementing the EIB Capital Increase and Joint Commission-EIB Initiatives. Luxembourg: The EIB Group.
4. European Commission. 2010a. Europe 2020: A Strategy for Smart, Sustainable and Inclusive Growth. COM (2010) 2020.
5. European Commission. 2010b. Europe 2020 Integrated Guidelines for the Economic and Employment Policies of the Member States. SEC (2010) 488 final.
6. European Commission. 2013, January 9. 37% of Europeans would like to be their own boss. Memo/13/7. http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-13-7_en.pdf
7. European Commission. 2013. The Entrepreneurship 2020 Action Plan. COM(2012) 795 final.
8. European Commission. 2014. Enterprise. Luxembourg: Publications Office of the EU.
9. European Commission. 2015, April 15. COSME-Leaflet. http://ec.europa.eu/DocsRoom/documents/9783/attachments/1/translations/en/renditions/native
10. European Commission. 2015, July 8. Innobarometer. http://ec.europa.eu/growth‌/industry/innovation/facts-figures/innobarometer/index_en.htm
11. European Commission. 2015, July 30. Promoting Entrepreneurship. http://ec.europa.eu/growth/smes/promoting-entrepreneurship/index_en.htm
12. European Investment Bank. 2015. SME Report 2014. Luxembourg: The EIB Group.
13. European Investment Bank. 2017, January 18. European Fund for Strategic Investments in 2016. http://www.eib.org/infocentre/publications/all/european-fund-for-strategic-investments-in-2016.htm
14. Flash Eurobarometer. January 2013. Entrepreneurship in the EU and Beyond. Report 354. Luxembourg: Publications Office of the European Union.
15. Malerba, Franco. 2010. “Knowledge-intensive Entrepreneurship and Innovation Systems in Europe”, In Knowledge-intensive Entrepreneurship and Innovation Systems: Evidence from Europe, edited by Franco Malerba. London: Routledge.
16. Moussis, Nicholas. 2015. Access to the European Union: Law, Economics, Policies. 21^st Edition. Mortsel: Intersentia.