سیاست‌ «دانش» در اتحادیه اروپا

مقدمه

امروزه در ادبیات مدیریت و اقتصاد، بر نقش دانش به‌عنوان یک منبع حیاتی برای حفظ رقابت‌پذیری و سودآوری تأکید بسیاری شده است، به‌طوریکه در حال حاضر اتحادیه اروپا به‌تدریج به سمت یک جامعه پساصنعتی و مبتنی بر دانش در حرکت است (European Commission 2005, 5). کمیسیون اروپا در راهبردهای کلان خود همچون «استراتژی لیسبون» و «اروپا 2020»، دانش را موتور رشد اقتصادی و تلویحاً، یکی از اهداف کلان خود را تبدیل اتحادیه به جامعه دانش بیان کرده است.

بررسی معاهدات، اسناد، مکاتبات و دیگر مکتوبات گویای آن است که نهادهای اجرایی اتحادیه اروپا هیچ تعریف مشخصی از مفهوم «دانش» ارائه نداده‌اند و فقط بر این موضوع تأکید داشته‌اند که وظیفه اتحادیه و دولت‌های عضو فراهم‌کردن شرایطی برای شهروندان در دستیابی به دانش از طریق دسترسی عموم به نظام آموزشی کارآمد و روزآمد است (Consolidated Version of TFEU 2012, 49). همچنین، اسناد توسعه‌محور اتحادیه اروپا همچون سند راهبردی «اروپا 2020» دستیابی به اقتصاد هوشمند را منوط به تقویت مؤلفه‌های دانش و نوآوری دانسته به‌طوری که در ارائه راهکارهای عملی برای تبدیل اقتصاد اتحادیه اروپا به اقتصاد مبتنی بر دانش، کمیسیون اروپا خواستار کسب تحصیلات عالیه از سوی حداقل 40 درصد نسل جوان (سنین بین 30 تا 34 سال) و الزام به کاهش سهم ترک تحصیل دانش‌آموزان به کمتر از 10 درصد تا سال 2020 میلادی شده است (European Commission 2010b, 9).

اتحادیه اروپا توجه خاصی به مفهوم دانش نداشته، بلکه بر این موضوع تأکید دارد که آموزش عالی و دانشگاه‌ها نقش اساسی در ایجاد و انباشت دانش به‌منظور تقویت بنیان‌های مؤلفه «نوآوری» در اتحادیه اروپا ایفا می‌کنند. به‌عبارت‌دیگر، سیاست اصلی اتحادیه اروپا پیرامون مقوله «دانش» در ارتباط تنگاتنگ با تقویت بنیان‌های آموزش عالی و ترغیب جوانان به ادامه تحصیل در دانشگاه است (Eurostat 16 July 2015)، به‌طوری که اتحادیه اروپا بتواند از سرمایه انسانی خود در افزایش رشد اقتصادی استفاده کند.

باوجود چنین رویکردی، اتحادیه اروپا به نبود ارتباط میان آموزش، تحقیق و نوآوری در راستای تجاری‌سازی دانش در سطح اتحادیه اروپا اذعان می‌کند. در همین باره، تیبور ناوراچیچ، کمیسیونر آموزش، فرهنگ، جوانان و ورزش اتحادیه اروپا در جریان «کنفرانس سال 2015 علم و تجارت اتحادیه اروپا پیرامون افق 2020» گفت که اتحادیه اروپا در تبدیل نتایج تحقیق و توسعه به فرصت‌های تجاری و ایجاد اشتغال ضعف اساسی دارد (Navracsics 24 March 2015). بنابراین در جهت رفع این چالش، کمیسیون اروپا اقدام به تدوین الگوی «مثلث دانش» کرد تا از طریق اجرایی‌کردن یک‌سری طرح‌ها همچون گسترش همکاری میان دانشگاه و بازار (صنعت) و اجرای طرح «اقدامات ماری کوری» بتواند بر این ضعف فائق آید.

الگوی مثلث دانش در اتحادیه اروپا

ناکارآمدی اتحادیه اروپا در تبدیل نتایج تحقیق و توسعه به فرصت‌های تجاری و شغلی، افتراق در نظام تحقیق و نوآوری با نظام آموزشی اتحادیه اروپا، فقدان فرهنگ نوآوری و کارآفرینی در میان محققان و قشر دانشگاهی اتحادیه اروپا و درنهایت نبود توجه کافی به بنگاه‌های کوچک و متوسط در سطح اتحادیه، تصمیم‌گیران اتحادیه را به طرح الگوی «مثلث دانش» برای پیوند میان سه عنصر اصلی آموزش، تحقیق و نوآوری که جملگی در اقتصاد دانش‌بنیان نقش اساسی دارند، ترغیب کرد.

نبود ارتباط میان آموزش، تحقیق و توسعه و نوآوری بدین معنی است که سرمایه‌گذاری در هر یک از عرصه‌های نام‌برده مانع از کسب سود مورد انتظار خواهد شد، چراکه این مؤلفه‌ها در مرکز رشد اقتصادی بوده و تأثیرات خارجی آن‌ها بدون ارتباط با یکدیگر مانع از دستیابی به نتیجه مطلوب که همانا رشد اقتصادی دانش‌بنیان است، می‌شود. این در حالی است که مثلث دانش به تأثیرات خارجی مؤلفه‌های نام‌برده توجه داشته و برای مثال اثبات می‌کند که نه‌تنها نوآوری باعث افزایش تحقیق و توسعه شده، بلکه نتایج حاصل از فرایند تحقیق در نوآوری نقش بسزایی خواهد داشت. همچنین، مهارت‌های کسب‌شده از مؤلفه «دانش» برونداد اصلی مؤلفه تحقیق و توسعه است و این در حالی است که در جهت معکوس، فعالیت‌های «تحقیق و توسعه» به بهبود سطح و کیفیت مؤلفه «دانش» کمک می‌کند (Soriano and Mulatero 2010, 290-291).

سیاست دانش در اتحادیه اروپا دارای رویکردی مبتنی بر سرمایه انسانی به‌منظور ایجاد و انتقال دانش به‌روز و کارآمد است. اتحادیه تحقق این سیاست کلان را در ایجاد ارتباط میان سه مؤلفه تحقیق و توسعه، آموزش و نوآوری دانسته تا از این رهگذر بتواند در رشد اقتصادی، اشتغال‌زایی و حرکت به سمت اقتصاد دانش‌بنیان بهره‌برداری کند. توجه به الگوی مثلث دانش و حمایت از تحقیق و نوآوری در سند «دستورالعمل‌های یکپارچه» شورای اتحادیه اروپا نیز مورداشاره قرار گرفته است، به‌طوری که دستورالعمل شماره 4 بر تقویت همکاری میان دانشگاه، نهادهای تحقیقاتی و بخش خصوصی به‌منظور تقویت مؤلفه‌های تحقیق و نوآوری تأکید دارد. برای دستیابی به اهداف نام‌برده، از اتحادیه اروپا و دولت‌های عضو خواسته شده که برای بازنگری در شیوه نظام پژوهش دانشگاه‌ها، همکاری‌های بین کشوری و انتقال دانش میان نهادهای تحقیقاتی قدم‌های جدی‌ای بردارند (European Commission 2010a, 10).

در همین باره، کمیسیون اروپا در دوازدهم مارس 2010 میلادی از طرحی با عنوان «منطقه آموزش عالی اروپا» برای سال‌های 2010 تا 2020 رونمایی کرد. هدف از اجرای چنین طرحی تقویت همکاری نهادهای دولتی، مؤسسات آموزش عالی، دانشجویان و اساتید با نهادهای اتحادیه اروپا بوده است. افزون بر این، اتحادیه اروپا تلاش کرده با ایجاد چنین منطقه‌ای، نظام آموزش عالی کشورهای غیر عضو در اتحادیه اروپا (اعم از کشورهای اروپا غیر عضو و کشورهای غیر اروپا) را منطبق با نظام آموزش عالی اتحادیه اروپا کرده و به سیاست‌های آموزشی اتحادیه جلوه جهانی بخشد. پیشینه این طرح بازمی‌گردد به نشست چهار وزیر آموزش عالی کشورهای فرانسه، آلمان، انگلستان و ایتالیا در جشن هشت‌صدمین سالگرد دانشگاه پاریس که به بیانیه مشترک ۱۹۹۸ سوربن منجر شد. ایده اصلی این بیانیه ایجاد یک چارچوب مرجع مشترک در حوزه آموزش عالی اروپا به نحوی بود که تبادل دانشجویان، فارغ‏التحصیلان و نیز اعضای هیئت علمی ارتقا یابد. همچنین این بیانیه به معنای ارتقای مدارک تحصیلی با توجه به بازار کار بود. یک سال بعد در بولونیای ایتالیا، سی کشور اروپا گرد هم آمدند و تصمیم به مشارکت در یک فرایند داوطلبانه برای ایجاد منطقه آموزش عالی اروپا گرفتند که به «فرایند بولونیا» معروف شد. همان‌طور که گفته شد، ده سال بعد و در مارس ۲۰۱۰ میلادی، کنفرانسی با شرکت وزیران کشورهای عضو برگزار و آموزش عالی حوزه اروپا به‌طور رسمی راه‏اندازی شد که به معنی چارچوب مشترک اروپا برای آموزش عالی بود. در پایان سال 2014 میلادی، 47 کشور در «فرایند بولونیا» و طرح «منطقه آموزش عالی اروپا» عضویت داشتند (European Commission 2014b).

کمیسیون اروپا با ارائه الگوی مثلث دانش تلاش کرده نظام آموزش عالی (به‌عنوان ستون اصلی سیاست دانش در اتحادیه اروپا) را در سیاست‌های توسعه‌محور اقتصادی و برنامه‌های اشتغال‌زایی اتحادیه اروپا مشارکت داده و تقویت کند. بنابراین، در حال حاضر، چهار برنامه کلان برای تحقق چنین هدفی تعریف‌ شده است.

در راستای اجرای الگوی مثلث دانش و با توجه به اهداف کلان سند راهبردی «اروپا 2020» و برنامه «افق 2020»، کمیسیون اروپا چهار طرح کلان ذیل را تدوین و در دست اجرا دارد که دو مورد از آن ذیل مولفه «دانش» می‌گنجد: 1) طرح «همکاری دانشگاه و صنعت» و 2) طرح «اقدامات ماری کوری».

همکاری دانشگاه و صنعت

کمیسیون اروپا در تعریف طرح «همکاری دانشگاه و صنعت» به هرگونه تعامل مستقیم- غیرمستقیم و شخصی- غیرشخصی میان مؤسسات آموزش عالی و تجارت در عرصه تحقیق و توسعه، تجاری‌سازی نتایج حاصل از آن و کارآفرینی برای کسب سود متقابل اشاره داشته و تحقق کامل این طرح را نیروی پیش‌برنده اقتصاد و جامعه دانش‌بنیان دانسته است (European Commission 2011, 25). کمیسیون اروپا همچنین می‌افزاید هرگونه همکاری نزدیک‌تر میان دانشگاه‌ها و دنیای صنعت، این امکان را برای مؤسسات آموزش عالی فراهم می‌کند که با تدوین برنامه‌های آموزشی منطبق بر نیاز بازار، مهارت‌های صحیح و ضروری جامعه اروپا را به دانشجویان انتقال دهند.

ایجاد «مجمع دانشگاه و صنعت» یکی از اقدامات کمیسیون اروپا در راستای دستیابی به اهداف این طرح است. این مجمع از سال 2008 میلادی با گردآوردن مؤسسات آموزش عالی، کمپانی‌ها، تشکیلات تجاری و نهادهای دولتی در سطح اتحادیه اروپا، این فرصت را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد تا بتوانند به تبادل ایده و فکر برای تبدیل آن‌ها به کالا یا خدمات دانش‌بنیان بتوانند بپردازند.

افزون بر این دستورکار، یکی از وظایف مجمع، برقراری پیوند میان مؤسسات آموزش عالی و کمپانی‌های اروپا برای تدوین روش‌های آموزشی کارآمد و به‌روز است تا از این طریق بتوانند خلاقیت، نوآوری و کارآفرینی دانشجویان را برانگیزانند. به‌طور مشخص، این طرح ابتکاری که «ائتلاف دانش» نام دارد با هدف تدوین برنامه‌های آموزشی مبتنی بر چندرشته‌ای، تقویت مهارت‌های قابل‌انتقال و فرهنگ کارآفرینی از طریق دروس دانشگاهی و درنهایت ترغیب آموزش عالی و بازار به همکاری تنگاتنگ با یکدیگر در دستورکار اجلاس سالانه «مجمع دانشگاه و صنعت» قرار دارد (European Commission 2013a, 26).

اقدامات ماری کوری

اتحادیه اروپا به آن دسته از دانشجویان دکترا، محققان مجرّب و پژوهشگرانی که در دیگر کشورها و در حوزه‌های بین‌رشته‌ای فعالیت می‌کنند تحت برنامه «اقدامات ماری کوری» اقدام به اعطای کمک‌هزینه می‌کند. همچنین، این طرح که از سوی «آژانس اجرایی تحقیق» (به‌عنوان یکی از آژانس‌های اجرایی کمیسیون اروپا) اجرا می‌شود، به دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و شرکت‌ها این اجازه را داده که از دانش و مهارت دانشجویان و محققان خارجی نیز بهره گیرند. نکته درخور توجه در ارتباط با این طرح این است که تمامی محققانِ خواهانِ دریافتِ کمک مالی ملزم هستند در کشوری که درخواست دریافت کمک مالی را تکمیل کرده‌اند، بیش از دوازده ماه در یک دوره سه‌ساله حضور نداشته باشند. به‌عبارت‌دیگر، هدف اصلی این طرح تلاش به انتقال پژوهشگران و نخبگان به دیگر کشورها برای سرمایه‌گذاری ایده‌های خود در بازار کشورهایی غیر از کشور مبدأ است تا از این طریق امکان ایجاد جوامع دانش و شکوفایی اقتصادی برابر تمامی کشورهای اروپا فراهم شود (European Commission 2014a, 12).

بودجه مصوب برای اجرای طرح «اقدامات ماری کوری» ذیل برنامه «افق 2020» بالغ‌بر شش میلیارد یورو است که برای مثال مقرر شده تا پایان اجرای طرح (سال 2020 میلادی)، 25 هزار دانشجوی دکترا در سطح اتحادیه اروپا از کمک‌های مالی این طرح بهره‌مند شوند.

کمک‌های مالی این طرح شامل تمامی حوزه‌های پژوهش در بخش‌های دولتی و خصوصی است. بااین‌حال، در سند مربوط به این طرح –منتشرشده از سوی کمیسیون اروپا– اشاره شده که برنامه «اقدامات ماری کوری» توجه خاصی به بنگاه‌های کوچک و متوسط دارد و این بنگاه‌ها از اولویت دریافت کمک مالی برخوردار هستند (European Commission n. d., 3). علاوه بر حمایت از مراکز تحقیقاتی و بنگاه‌های اقتصادی، این طرح هرساله بودجه‌ای برای برگزاری نشستی عمومی با عنوان «شب محققان اروپا» که در چهارمین جمعه ماه سپتامبر برگزار می‌شود، تخصیص می‌دهد.

آمار پیشین مربوط به حمایت مالی طرح «اقدامات ماری کوری» از دانشجویان دکترا و محققان در بازه زمانی 2007 تا 2013 میلادی حاکی از آن است که بیش از 10 هزار دانشجوی دکترا در این مدت از حمایت مالی این طرح برخوردار بوده و بیش از 9 هزار پروژه به ارزش 2/4 میلیارد یورو بودجه دریافت کرده‌اند. مضاف بر این که قریب به 18 هزار محقق از 130 کشور دیگر در این طرح شرکت کرده بودند. درنهایت آن که بالغ‌بر 50 درصد از بودجه 7/4 میلیارد یورویی طرح «اقدامات ماری کوری» به بنگاه‌های کوچک و متوسط تخصیص یافته که از این مقدار نزدیک به نیمی از تحقیق‌ها و پروژه‌های تحت حمایت در راستای حل چالش‌های اجتماعی اتحادیه اروپا بوده است (European Commission 2013c, 4).

جمع‌بندی

حرکت اتحادیه اروپا به سمت اقتصاد دانش‌بنیان و دستیابی به رشد اقتصادی هوشمند و پایدار مستلزم سرمایه‌گذاری در عرصه دانش است. ازاین‌رو، اتحادیه اروپا با تدوین سیاست‌هایی در عرصه دانش و تلاش در جهت تربیت نیروی انسانی تحصیل‌کرده و ماهر به‌عنوان لازمه یک اقتصاد و جامعه دانش‌بنیان، مصمّم به تحقق اولویت‌ها و اهداف کلان اقتصادی-اجتماعی خود مطابق با سند راهبردی «اروپا 2020» است.

منابع

1. Consolidated Version of TFEU. 2012. Official Journal of the European Union, Volume 55, C 326.

2. European Commission. 2005. Common Actions for Growth and Employment: The Community Lisbon Programme. COM (2005) 330 final.

3. European Commission. 2010a. Europe 2020 Integrated Guidelines for the Economic and Employment Policies of the Member States. SEC (2010) 488 final.

4. European Commission. 2010b. Europe 2020: A Strategy for Smart, Sustainable and Inclusive Growth. COM (2010) 2020.

5. European Commission. 2011. The State of European University-Business Cooperation. http://ec.europa.eu/education/tools/docs/uni-business-cooperation_en.pdf

6. European Commission. 2013a. 5th University-Business Forum. Forum Report. http://ec.europa. eu/education/tools/docs/ubforum-5_en.pdf

7. European Commission. 2013b. Europe 2020 Target: Tertiary Education Attainment. http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/themes/28_tertiary_education.pdf

8. European Commission. 2013c. Participation through Marie Skłodowska-Curie Actions: how to raise SME potential through EU researcher mobility. https://ec.europa.eu/research/sme-techweb/pdf/h2020_25_11/msca_smes_info_day_251113.pdf

9. European Commission. 2013d. Reducing Early School Leaving: Key Messages and Policy Support. Final Report of the Thematic Working Group on Early School Leaving. http://ec.europa.eu/education/policy/strategic-framework/doc/esl-group-report_en.pdf

10. European Commission. 2014a. Marie Skłodowska-Curie Actions: A Pocket Guide. Luxembourg: Publications Office of the European Union.

11. European Commission. 2014b. The Bologna process: setting up the European Higher Education Area. http://eurlex.europa.eu/legalcontent/EN/TXT/HTML/?uri=URISERV:c11088and from=EN

12. European Commission. No Date. Marie Skłodowska-Curie Actions. Work Program 2016-2017 (Draft). http://www.eurida-research.com/downloads/draft_wp-msca_2016-2017.pdf

13. Eurostat. 2015, December 10. Tertiary Education Statistics. http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Tertiary_education_statistics

14. Navracsics, Tibor. 2015, March 24. Reinforcing the knowledge triangle to boost economic growth [Speech]. https://ec.europa.eu/commission/20142019/navracsics/announcements‌/reinforcing-knowledge-triangle-boost-economic-growth-how-eu-bringing-together-education-science-and_en

15. Soriano, Hervas, and Fulvio Mulatero. 2010. “Knowledge Policy in the EU: From the Lisbon Strategy to Europe 2020.” Journal of the Knowledge Economy 1 (4): 289-302.