مشکلات مدیریت پسماند در بجنورد

.

مصائب مدیریت پسماند در بجنورد

سیداصغر مطهری مدیر کل محیط‌زیست استان خراسان شمالی مباحث خود را با طرح این سوالات آغاز کرد که چرا با وجود اینکه مردم از نظری فطری با آلودگی سازگار نیستند؛ در عمل به آن اهمیت نمی­‌دهند؟ چرا صرف اینکه پسماندها از حوزه زندگی آنها جمع­‌آوری شود برای آنها کافی است؟ چرا هیچ گونه روحیه مطالبه­‌گری در حوزه محیط­‌زیست و مدیریت پسماند نزد مردم دیده نمی­‌شود؟ چگونه می­‌توان مردم را نسبت به محیط‌‌زیست حساس و آنها را وارد گود کرد؟ به اعتقاد مطهری بی‌توجهی به مسئله پسماند درحالی است که حوزه مدیریت پسماندها با مسائل و مشکلات بسیاری مواجه است. هرچند سیستم جمع­‌آوری پسماندها در مرحله جمع­‌آوری تا حد زیادی (90درصد) موفق است اما در مرحله دفن با مشکلات اساسی مواجه است به طوری­که تا 90 درصد زباله­­‌ها دفع می‌شود این درحالی است که تا 30 درصد از آنها قابل بازیافت هستند. مهم‌ترین موانع مدیریت صحیح پسماندها در بجنورد عبارتند از:

1. نبود متولی واحد در حوزه مدیریت پسماند و فقدان مدیریت مناسب

2. وجود ناهماهنگی در بحث دفع و از بین بردن انواع ضایعات

3. عدم وجود همگرایی در بحث پسماندها

4. مماشات از سوی سازمان محیط زیست

5. وجود مافیای پسماند

6. عدم آشنایی مسئولین با تخریب­‌های محیط زیست

7. پافشاری مسئولین و فشار بر سازمان محیط‌‌زیست جهت اجرایی شدن پروژه­‌هایی که سازمان محیط زیست مخالف آن است

8. عدم توجه شرکت­‌های مشاوره­‌ای به ملاحظات زیست‌محیطی در ارائه خدمات

از جمله معزلات شیوه موجود دفن زباله، وجود مقدار قابل توجه شیرابه در ترکیب زباله­‌های شهری و روستایی است. به طوری­که هر تن زباله شهری، تولیدکننده 400 لیتر شیرابه است و هر لیتر شیرآبه زباله می­تواند 4000 لیتر آب را آلوده کند. با توجه به روند کاهش نزولات جوی و افت سطح منابع آب زیرزمینی در استان، دفع غیراصولی پسماند، ایجادکننده مشکلات حاد و فزاینده در بخش منابع آب خواهد بود. این درحالی است که در حوزه پسماند آخرین موضوعی که به آن پرداخته می‌شود شیرابه است؛ درحالی که خطرناک­‌ترین جزء آن همان شیرابه است. نگاه کلی در کشور ما بیشتر به دفع است و مساله بازیافت کمتر مورد توجه قرار گرفته است. وجود مافیا در بحث پسماند موجب شده است تا این شکل از تفکیک از مبداء انجام گیرد. دست­‌های پشت پرده پسماند دست­‌های بسیار کثیفی هستند که مانع از اجرای صحیح تفکیک پسماند می‌شود. وجود این مافیا مانع از مدیریت منطقی پسماند می‌شود. زباله­‌گردهای موجود اجیر این مافیا هستند.

.

مشکلات احداث کارخانه کمپوست

به گفته مدیر کل محیط‌زیست استان خراسان شمالی در بحث احداث کارخانه کمپوست بجنورد افرادی هستند که از طریق تحریک مردم منطقه مانع از فعالیت آن شده‌­اند. درعین حال اصلی­‌ترین کار تفکیک از مبدا است که از درب منازل باید شروع شود. باید شهرداری و سازمان پسماند شهری به عنوان متولی این کار را سازمان­دهی کنند. این سوال مطرح است که چرا این گروه‌­ها به درستی وارد این کار نمی­‌شوند؟ کارخانه کمپوست موجود در مکانی متفاوت از محل مورد نظر سازمان محیط زیست واقع شده است. کارخانه موجود در نزدیکی روستا است که موجب اعتراض ساکنین منطقه شده و به دلیل عدم برخورداری از فرایند مناسب تعطیل شده است. نتیجه منجر به این تصمیم شده است که محل کارخانه کمپوست تغییر داده شود. در حال حاضر با توجه به مشکلات موجود در راه ‌اندازی کارخانه کمپوست، پسماندهای تولیدی شهر بجنورد که روزانه حدود 130-120 تن است کماکان پس از جمع‌آوری در ایستگاه موقت (جاده گلستان‌شهر)، به ارتفاعات باباموسی منتقل و به شکل غیراصولی دفع می­‌شوند. همچنین جمع­‌آوری پسماندهای شهری در محل ایستگاه موقت، با توجه به عدم جانمایی صحیح این مکان، علاوه بر ایجاد مخاطرات زیست‌محیطی و بهداشتی، اعتراضات متعدد مردمی را در پی داشته است. در نهایت سوزاندن پسماندها در محل زباله‌گاه بجنورد (باباموسی)، منجر به ایجاد آلودگی‌های زیست محیطی و تهدید سلامت و بهداشت عمومی شده است.

.

عدم تفکیک پسماندهای بیمارستانی در مبدا

به گفته‌ی سیداصغر مطهری عدم تفکیک انواع پسماندهای بیمارستانی (عفونی، تیز، برنده و عادی) از دیگر معزلات بخش مدیریت پسماند است. پسماندهای عفونی باید از طریق فرایند اتوکلاو ابتدا پاکسازی شده و عوامل بیماری­زای آن از بین رفته تا به پسماند عادی تبدیل گردد. در عین حال نباید پسماندهای عادی ایجاد شده با سایر پسماندها مخلوط شود. متاسفانه شهرداری به عنوان متولی جمع­‌آوری زباله این کار را به درستی انجام نمی‌­دهد. درعین حال جامعه پزشکی حاضر به هزینه در این حوزه نیست. این مسائل باعث بروز مشکلات متعددی در حوزه پسماندهای پزشکی استان خراسان شمالی شده است. از جمله این مشکلات می­‌توان به عدم مدیریت اصولی پسماندهای عفونی مطب­‌ها،‌ مراکز خصوصی، درمانگاه­‌ها،‌ آزمایشگاه‌های تشخیص طبی، مراکز رادیولوژی و پرتونگاری و دفع نهایی غیراصولی پسماندهای پزشکی (کلیه مراکز درمانی، مطب­‌ها و بیمارستان­‌ها) و عدم مدیریت صحیح و اصولی پسماندهای ویژه پزشکی اشاره کرد.

.

غفلت از پسماندهای صنعتی

مطهری درباره‌ی پسماندهای صنعتی و ضایعات ویژه نیز گفت که در خصوص این نوع پسماندها اطلاعات کاملی موجود نیست­. این درحالی است که واحدهای تولید کننده این نوع پسماندها موظف هستند هر سه ماه یکبار وضعیت نگهداری پسماندهای عفونی خود را از طریق آزمایشگاه محیط‌زیست گزارش دهند. اگرچه در برخی استان­‌ها شرایطی ویژه­‌ای برای دفع و نگهداری این گونه پسماندها وجود دارد اما در استان خراسان شمالی این امکان وجود ندارد. در سال 1386 در محل بستر قاسم خان در شهرستان اسفراین مطالعات اولیه این طرح انجام گردید که متاسفانه در سال جاری به محل اجرای طرح تسریر کربن تبدیل شده است. بنابراین از دستور کار خارج شده و باید محل جدیدی برای آن در نظر گرفته شود. پسماندهای ویژه‌ای که در منازل مسکونی ایجاد می‌شود (مانند لامپ مهتابی) متاسفانه هنوز همراه با سایر زباله‌ها جمع آوری شده و به درستی تفکیک نمی­‌شود.

به طور کلی در حوزه مدیریت پسماند جمع‌­آوری زباله از یک فرآیند هشت مرحله­‌ای به صورت زیر تشکیل شده است.

1. مرحله قبل از تولید: آموزش مردم برای کاهش تولید، تفکیک اصولی

2. تولید

3. تفکیک اصولی

4. جمع­‌آوری از درب منازل

5. بازیافت

6. دفع اصولی

7. تولید انرژی

8. نگهداری محل بعد از دفع

در برخی از کشورهای پیشرفته، اجرای صحیح و کامل برنامه‌های مدیریت پسماند نظیر کاهش تولید زباله، تفکیک از مبدا، بازیافت اصولی و ... منجر به کاهش قابل توجه میزان پسماند تولیدی و در نتیجه بسته شدن برخی لندفیل­‌ها با توجه به فقدان پسماند ورودی شده است. مراحل فوق به طور کامل در کشورهای در حال توسعه انجام نمی‌شود. میزان سرانه زباله تولید شده در این کشورها کمتر از 400 گرم است اما در استان خراسان شمالی حدود 750 گرم است.

.

نبود مکان مناسب برای دفن زباله

به گفته‌ی مدیر کل محیط‌زیست استان خراسان شمالی یکی از مشکلات استان خراسان شمالی نبود محل دفن مناسب زباله است. زمین‌های موجود در استان یا کشاورزی یا کوهستانی و یا در مراکز مسکونی قرار دارند. عمده‌­ترین محل دفن زباله در استان یعنی کوه باباموسی با همین مشکل مواجه است به نحوی که زمین به قدری سفت است که امکان ایجاد تراشه در آن نیست، این امر موجب می‌شود زباله به جای دفن با خاک مخلوط شود. در این شرایط بهتر است به سمت سایر روش‌ها مانند ایجاد کارخانه کمپوست، زباله‌سوزهای مرکزی و تولید انرژی حرکت کنیم.

مطهری در جمع‌بندی سخنان خود مشکلات اصلی مدیریت پسماند شهری در استان را موارد زیر دانست:

1. عدم ایجاد فرهنگ اصلاح الگوی مصرف و ضعف مشارکت مردمی برای کاهش تولید زباله

2. عدم تفکیک از مبدا در تمامی شهرهای استان و اجرای برنامه‌های مقطعی و ناقص در این بخش

3. عدم مکانیزاسیون کامل جمع­آوری پسماند در شهرهای استان

4. عدم مکان‌یابی صحیح و اصولی مراکز دفن

5. عدم دفن بهداشتی و رهاسازی پسماند در محیط‌های طبیعی پیرامون شهرها

6. حضور زباله‌گردها در مراکز دفن

7. عدم وجود و طراحی محل دفن، کنترل شیرابه، کنترل گاز، محوطه­سازی، فضای سبز، عدم توزین پسماند ورودی و عدم کنترل کمی و کیفی پسماند

8. تجمع حیوانات وحشی، سگ‌های ولگرد و حشرات موذی

9. عدم توجه مدیران استان به ملاحظات زیست‌محیطی به هنگام تصمیم­گیری درباره فعالیت­های اقتصادی

.

درک اشتباه از مفهوم توسعه

به اعتقاد علی اکبر طالبیان از از اعضای سازمان مردم‌نهاد دوستداران طبیعت سبز کره زمین، ما در کشورمان در درک مبانی توسعه با مشکل مواجه هستیم. هنوز به این باور نرسیده‌ایم که توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست در یک راستا قرار دارند. این درحالی است که با برنامه­‌ریزی صحیح می­‌توان ضمن بهره‌برداری از منابع به توسعه نیز دست پیدا کنیم. نمونه بارز آن کشور روسیه است که به عنوان یکی از صادرکنندگان چوب روسی نه تنها منابع جنگلی آن کاهش پیدا نکرده است، بلکه شاهد افزایش حجم جنگل­‌های آن هستیم. یکی از مشکلات موجود در کشور ما شرکت‌های مشاوره­‌ای هستند. متاسفانه تحقیقات را به سمتی سوق می­‌دهند که تامینکننده و خوشایند مسئولین باشد. یکی از راه­‌حل­ها برای این موضوع استفاده از توان دانشگاه­‌ها به جای شرکت­‌های مشاوره است. دانشگاه‌ها می‌توانند تحقیقات و مطالعات زیست‌محیطی طرح­‌ها را انجام دهند. از جمله نمونه­‌های عینی مشکلات زیست محیطی در منطقه وضعیت نامناسب تفکیک و بازیافت زباله در محل دپوی زباله‌ها است. بازیافت موجود نیز علمی نیست و بیشتر به صورت زباله­‌گردی است و با این روش زباله­‌ها باهم ترکیب شده و دچار سایر آلودگی­‌ها و گسترش آن می­‌شوند. متاسفانه در این خصوص نظارت هم وجود ندارد. به طور مثال زمانی در جعبه شیرینی پوشک بچه دیده شده است. براساس آمار موجود تولید زباله در ایران روزانه 40 هزار تن است که حدود 30 درصد قابل بازیافت است. سرانه تولید هر فرد در کشور 700 تا 800 گرم است و این در حالی است که در کل دنیا 30 درصد زباله تولیدی ­تر و 70 درصد خشک است در حالی که در ایران این روند برعکس است. یعنی 70 درصد از زباله تولیدی تر و تنها 30 درصد آن خشک است. همین امر موجب شده است طرح­‌های مشابهی که از سایر کشورها الگوبرداری شده است (کارخانه کمپوست) با عدم موفقیت همراه باشد. اگرچه برخی از مناطق تولید ورمی کمپوست را آغاز کرده‌اند اما هزینه تولید آن بسیار بالا و حدود 600 تومان به ازای هر کیلوگرم است که در عمل استفاده از آن به دلیل هزینه بالا برای کشاورز امکان پذیر نیست. با ترکیب زباله­‌های خشک و تر در هر تن زباله به طور میانگین500 لیتر شیرابه ایجاد می­‌شود که با احتساب زباله تولیدی روزانه 20میلون لیتر شیرابه تولید می­‌شود که به هیچ وجه قابل امحاء و قابل تجزیه نیست. این شیرابه‌ها موجب انتشار آلاینده­‌های زیست‌محیطی مانند BOD و CO2 می‌شود که خود روی گونه‌های گیاهی موجود در آب اثر می­‌گذارد. یکی از راه­ حل­‌ها طرح کاهش تولید زباله (کاهش از مبدا) است.

.

روند تغییرات پسماندهای تولیدی در ایران

به گفته‌ی علی‌اکبر طالبیان از اعضای سازمان مردم‌نهاد دوستداران طبیعت سبز کره زمین، دو مسئله در کشور در حوزه پسماند در حال رخ دادن است. یکی افزایش سرانه تولید زباله روستایی است. مطالعه انجام شده در سال 90 بیانگر آن است که در یکی از روستاهای دور افتاده استان سرانه زباله تولیدی حدود 400 گرم است. هرچه روستاها دورتر از محیط شهری باشند سرانه تولید زباله کمتر است. مسئله دیگر نزدیک شدن ترکیب زباله­‌های روستایی به ترکیب زباله شهری است. در زباله­‌های روستایی در گذشته چیزی به عنوان پلاستیک نبود اما مطالعات نشان داده است که در حال حاضر حدود 23.3 درصد از زباله‌های روستایی را پلاستیک تشکیل میدهد. در مورد کاغذ و کارتن نیز همین گونه است. اما زباله­‌های فلزی کمتر از 3 درصد از زباله­‌های روستایی را تشکیل می­‌دهد. همچنین شیشه 5.4 درصد از زباله‌ها را تشکیل می­‌دهد. علت پایین بودن سهم شیشه در زباله­‌های روستایی فرهنگ استفاده مجدد از شیشه­‌های خریداری شده است. ریشه این مساله در تغییر فرهنگ مناطق روستایی است. این آمار نشان می­‌دهد که برای حل مشکل پسماند نیازمند بازگشت به خویشتن هستم و بازگشت به فرهنگ اولیه که فرهنگ‌سازی باید از سطح کودکستان آغاز شود. متاسفانه تبلیغات رسانه‌­های گروهی به شدت مسئله مصرف‌گرایی را تشویق می­‌کند. فرهنگ­سازی ابتدا باید از مسئولین آغاز شود. به عنوان مثال استفاده از سبد برای خرید مایحتاج خوراکی به جای پلاستیک. اگر مردم ببیند که مسئولین در این زمینه اقدام می‌کنند آنها هم از این مسئله استقبال می‌کنند. در کنار آن باید به سمتی برویم که همه‌ی دنیا در حال حرکت به آن هستند یعنی کاهش از تولید زباله و پسماند در مبدا. در این رابطه می­‌توان از تجربیات موفق کشورهایی مانند اندونزی و مالزی استفاده کنیم.

.

لزوم اقدام عملی برای ساماندهی پسماندهای استان

به گفته‌‌ی سیدحمید کشمیری دبیر سازمان مردم‌نهاد دوستداران طبیعت سبز کره زمین؛ جمع‌بندی مسائل در حوزه مدیریت پسماند نیازمند تشکیل جلسه کاربست با حضور همه متولیان این حوزه است، به طوری که هر گروه مکلف به انجام وظایف محوله شود. عدم تعهد پیمانکارهای مورد استفاده در بحث مدیریت پسماند از دیگر مشکلات این حوزه است. عزم و اراده کافی نزد قوای مختلف و نیز در نزد مردم وجود ندارد و صدا و سیما رسالت خود را در زمینه‌ی حفاظت از محیط‌زیست به خوبی انجام نداده است. عدم توجه به نظرات حامیان محیط‌زیست و پیگیری منافع فردی نمایندگان و عدم توجه به منافع ملی و منطقه‌­ای از دیگر مشکلات حوزه محیط‌زیست است. رسانه­‌های جمعی در حوزه‌ی حفاظت از محیط‌زیست فعالیت خاصی انجام نمی­‌دهند. بسیار خوب حرف می‌زنیم و بسیار بد عمل ‌می‌کنیم. بسیاری از معضلات امروز ما حاصل تصمیمات غلط دیروز است. متاسفانه هنوز عزم ملی برای حفاظت از محیط‌زیست وجود ندارد. ایجاد سد یکه­‌سو با صرف هزینه 5 میلیاردی بدون آبگیری و صرف توصیه‌ی نماینده مجلس از جمله این تصمیمات غلط است.

.

تصمیمات نشست

در پایان مقرر شد موضوع مدیریت پسماند در جلسات آتی اتاق فکر استان پی­گیری شود. مهم‌ترین مصوبات این نشست به شرح زیر است:

جلسه بعدی در تاریخ 10/12/1393 در محل سالن جلسات دانشکده علوم انسانی دانشگاه بجنورد برگزار شود.

در جلسات بعدی از مسئولین سازمان‌های مختلف جهت دستیابی به راه‌حل عملی دعوت به عمل آید.

فرصت‌ها و تهدیدهای سازمان بودن و یا تبدیل شدن سازمان محیط‌زیست به وزارتخانه در دستور کار قرار گیرد.

.

توصیه‌های سیاستی

بر اساس نکات مطرح شده توسط اعضای نشست تخصصی اتاق فکر استان مهم‌ترین مشکل در حوزه مدیریت پسماند فقدان اراده واحد جهت رفع مشکل است. نبود مدیریت واحد و هماهنگ‌کننده فعالیت‌های مختلف فرایند جمع‌آوری، دفع و بازیافت پسماندها و وجود مافیای زباله مانع از موفقیت سیاست‌های اجرایی در حوزه مدیریت پسماند شده است. بر این اساس موارد زیر به عنوان مهم‌ترین راه‌حل­‌ها پیشنهاد می‌شود:

1. راه اندازی یک شرکت دانش‌بنیان با استفاده از نیروهای بومی و جوان برای ساماندهی فرایند جمع‌آوری و فرآوری زباله‌های تفکیک شده با حمایت سازمان‌های مختلف مانند استانداری، شهرداری، محیط‌زیست، مدیریت پسماند و...

2. استفاده از ظرفیت شرکت‌های بخش خصوصی برای جمع‌آوری زباله‌های عفونی بخش بهداشت و درمان (بیمارستان‌ها و مطب پزشکان)

3. اولویت اول در بحث مدیریت پسماند آموزش با محوریت تفکیک از مبدا با حضور سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه محیط زیست و اولویت دوم دعوت از مدیر کل صدا و سیما جهت عملی‌سازی فرایند آگاه سازی مردم است.

4. جانمایی مناسب کارخانه کمپوست و جابجایی آن به محل جدید.

.

استفاده از مطالب با ذکر منبع آزاد است.

متون سیاستی منتشرشده در شمس، بیانگر دیدگاه نویسندگان بوده و لزوماً نظر این شبکه نیست.